Τα όμορφα δέντρα άσχημα πεθαίνουν

Τα όμορφα δέντρα άσχημα πεθαίνουν
Στη Νότια Ιταλία ένα μικρό βακτήριο σκοτώνει με συνοπτικές διαδικασίες τις ελιές απειλώντας τη γεωργία και την οικονομία ολόκληρης της Ευρώπης – Φόβοι για εμφάνιση του βακτηρίου και στην Ελλάδα

Ενας κατά συρροήν «δολοφόνος» έχει τρυπώσει (κυριολεκτικώς) το τελευταίο διάστημα στην Ευρώπη – για την ακρίβεια, στα ελαιόδεντρα της Νότιας Ιταλίας. Πρόκειται για το μικροσκοπικό βακτήριο Xylella fastidiosa το οποίο έχει προξενήσει τεράστιες ζημιές στους ελαιώνες της γειτονικής χώρας απειλώντας τη γεωργία και την οικονομία της αλλά και τη γεωργία και την οικονομία ολόκληρης της Γηραιάς Ηπείρου. Γι’ αυτό άλλωστε και η ΕΕ τρέχει και δεν φτάνει λαμβάνοντας πολύ αυστηρά μέτρα ώστε να σταματήσει η εξάπλωση του βακτηρίου που κατατρώει τα δέντρα και τα αφήνει τάχιστα να στέκουν σαν άψυχα κουφάρια. Μάλιστα πριν από λίγες μόνο ημέρες ελήφθη απόφαση για ακόμη πιο αυστηρούς περιορισμούς που αφορούν όχι μόνο την πληγείσα χώρα αλλά και όλα τα κράτη-μέλη ώστε να μπει ένα φρένο στην… επιδημία. Μια επιδημία που δυστυχώς δείχνει ασυγκράτητη – με δεδομένο ότι δεν υπάρχουν αποτελεσματικές θεραπείες εναντίον της – απειλώντας κυρίως τις υπόλοιπες μεσογειακές χώρες, όπως η δική μας, οι οποίες έχουν τα περισσότερα ελαιόδεντρα καθώς και το κατάλληλο κλίμα ώστε να ζει και να βασιλεύει η Xylella. «Το Βήμα» διεισδύει σήμερα στο σοβαρό αυτό πρόβλημα που αφορά άμεσα την Ελλάδα προσπαθώντας να «ξετρυπώσει» όλα τα τελευταία στοιχεία, να παρουσιάσει τα δεδομένα, τα ερωτήματα, αλλά και τους φόβους των ειδικών.

Το χρονικό εκατοντάδων χιλιάδων θανάτων που απειλούν με… βασανιστικό θάνατο τη γεωργία και την οικονομία σε πολλά μέρη του πλανήτη θα σας παρουσιάσουμε σήμερα. «Θύματα» οι ελιές (και όχι μόνο, όπως θα διαβάσετε) και κύριος «ύποπτος» για τον φόνο (ο οποίος ίσως έχει και άλλους «συνεργούς») ένα μικρό παθογόνο βακτήριο με την επιστημονική ονομασία Xylella fastidiosa. Αυτός ο μικροσκοπικός εχθρός έχει ήδη προξενήσει μεγάλες ζημιές στη γειτονική μας Ιταλία και συγκεκριμένα στα νότια της χώρας, στην επαρχία Απουλία, όπου οι ελαιοκαλλιεργητές βλέπουν τα αιωνόβια δέντρα τα οποία τους παρείχαν το βιος τους επί γενιές ολόκληρες να μετατρέπονται σε «σκελετούς» και να πεθαίνουν εξαιτίας του αποκαλούμενου «συνδρόμου ταχείας παρακμής των ελαιόδεντρων». Η κατάσταση έχει πλέον λάβει επιδημικές διαστάσεις, με τους επιστήμονες να εκτιμούν ότι ήδη ένα εκατομμύριο ελαιόδεντρα στη χερσόνησο του Σαλέντο (στο «τακούνι» της μπότας όταν κάποιος κοιτάζει τον χάρτη της Ιταλίας) έχουν μολυνθεί με το επικίνδυνο βακτήριο – ο γιγάντιος αυτός αριθμός εκφράζονται φόβοι ότι μπορεί να γιγαντωθεί ακόμη περισσότερο. Οι φόβοι όμως δεν αφορούν μόνο την Ιταλία αλλά ολόκληρη την Ευρώπη και κυρίως τη Νότια Ευρώπη – συμπεριλαμβανομένης της χώρας μας -, η οποία έχει τα περισσότερα ελαιόδεντρα αλλά και το «τέλειο», ως φαίνεται, εύκρατο κλίμα για να «ζει και να βασιλεύει» η Xylella.

Ο δολοφόνος εξ Αμερικής

Για όλους αυτούς τους λόγους το τελευταίο διάστημα υπάρχει μεγάλη κινητοποίηση τόσο σε επίπεδο ΕΕ μέσω της επιβολής αυστηρών μέτρων για την πρόληψη της εξάπλωσης τηςXylella στην Ευρώπη όσο και σε επίπεδο κρατών-μελών. Πριν από λίγες ημέρες η ΕΕ έλαβε απόφαση για πιο σφιχτούς περιορισμούς και ελέγχους, η οποία αναμένεται μάλιστα να τεθεί σε ισχύ μέχρι τα τέλη Μαΐου. Είναι όμως όλα αυτά αρκετά για να μπει ένα «φρένο» στον επικίνδυνο μικροοργανισμό που φαίνεται ότι… μετανάστευσε στη Γηραιά Ηπειρο από την Κόστα Ρίκα (μέσω της εισαγωγής φυτών από τη χώρα αυτή της Κεντρικής Αμερικής) και ο οποίος – μαζί με τα «εξαδέλφια» του – έχει ήδη καταστρέψει εσπεριδοειδή στη Βραζιλία, στην Παραγουάη και στην Αργεντινή, καλλωπιστικά φυτά αλλά και δέντρα όπως η ροδακινιά και η αμυγδαλιά στις ΗΠΑ και στη Βραζιλία αλλά και αμπέλια στην Καλιφόρνια; Ή μήπως η Xylella ήλθε για να μείνει κάνοντας τη γεωργία στην Ευρώπη να… φύγει από τον έλεγχο; «Το Βήμα» προσπαθεί να δώσει ψύχραιμες απαντήσεις στα ερωτήματα με τη βοήθεια των πιο αρμόδιων ειδικών ελπίζοντας ότι η καταστροφή θα τελειώσει εδώ και ότι δεν θα φθάσει στη χώρα μας γράφοντας ένα νέο χρονικό… προαναγγελθέντων θανάτων.

Το μακάβριο (για τα λιόδεντρα) χρονικό ξεκινά στην Ευρώπη από τα μέσα Οκτωβρίου του 2013, όταν οι αρμόδιες υπηρεσίες της Ιταλίας ενημερώνουν τα κράτη-μέλη της ΕΕ και τον Ευρωπαϊκό και Μεσογειακό Οργανισμό Φυτοπροστασίας (European and Mediterranean Plant Protection Organization, EPPO) σχετικά με την πρώτη ανίχνευση του X. fastidiosa(του βακτηρίου αυτού που, σημειωτέον, περιέχεται στη λίστα της ΕΡΡΟ για τα πιο επικίνδυνα παθογόνα των φυτών ήδη από το 1981, ενώ κατατάσσεται, σύμφωνα και με την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων EFSA, στην κατηγορία των επιβλαβών οργανισμών μέγιστου κινδύνου) σε ελιές στα νότια της χώρας κοντά στο Λέτσε στην Επαρχία της Απουλίας. Βέβαια η ασθένεια που αποδόθηκε αργότερα στον επιβλαβή οργανισμό έκανε την εμφάνισή της για πρώτη φορά το 2010 στην περιοχή. Τα ελαιόδεντρα άρχισαν να παρουσιάζουν διάσπαρτες ξηράνσεις στην κόμη τους που επεκτείνονταν ταχύτατα και τελικώς πέθαιναν.

Με δεδομένο ότι αυτή η εικόνα ήταν άγνωστη στους ελαιοκαλλιεργητές της Ιταλίας (αφού άλλωστε η Xylella δεν είχε ποτέ… ακουμπήσει ελαιόδεντρα στην περιοχή), ο «ένοχος» άργησε να βρεθεί αλλά τελικώς βρέθηκε. Εξετάσεις στα πληγέντα δέντρα έδειξαν ότι είχαν «χτυπηθεί» από ένα «κοκτέιλ» παθογόνων: εκτός από την Χ. fastidiosa εντοπίστηκαν είδη μυκήτων που ανήκαν στα γένη Phaeoacremonium και Phaemoniella, καθώς και το ξυλοφάγο έντομο-εχθρός της ελιάς, και όχι μόνο, Zeuzera pyrina(Ζευζέρα). Οπως αναφέρει στο «Βήμα» η κυρία Σταυρούλα Ιωαννίδου, γεωπόνος, εθνική εμπειρογνώμονας σε θέματα Φυτοϋγείας από το Τμήμα Φυτοϋγειονομικού Ελέγχου της Διεύθυνσης Προστασίας Φυτικής Παραγωγής του υπουργείου Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΑΠΕΝ), «η ασθένεια τελικώς αποδόθηκε από τους ιταλούς ερευνητές στο βακτήριο Χ. fastidiosa, ενώ η συνύπαρξη των μυκήτων και του ξυλοφάγου εντόμου Ζευζέρα φάνηκε ότι ευνοεί την πρόοδο ή την εγκατάσταση της ασθένειας στα ελαιόδεντρα».

Σε ειδική έκθεση της ΕΡΡΟ για το ζήτημα σημειώνεται ότι σε ευρωπαϊκό έδαφος είχε υπάρξει μια ανεπιβεβαίωτη προηγούμενη αναφορά για εμφάνιση της X. fastidiosa στο Κόσοβο το 1996, ωστόσο η περίπτωση της Ιταλίας είναι η πρώτη επιβεβαιωμένη περίπτωση εμφάνισης του βακτηρίου στην Ευρώπη.

Πριόνι και εμπάργκο

Ιδού πώς σταδιακά η ξήρανση λόγω της Xylella fastidiosa χτυπά τα φύλλα καταστρέφοντας τελικώς την κόμη της ελιάς. Και μετά την επιβεβαίωση τι; Υπήρξε κινητοποίηση σε επίπεδο ΕΕ ήδη από το προηγούμενο έτος (εκτελεστική απόφαση 2014/497/ΕΕ) σύμφωνα με την οποία στη χερσόνησο του Σαλέντο που έχει κηρυχθεί σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης έχουν επιβληθεί μέτρα απομόνωσης ώστε να παρεμποδιστεί η επέκταση της ασθένειας σε άλλες ελαιοκομικές περιοχές της Ιταλίας. Στο πλαίσιο αυτό ξεκίνησε τον περασμένο μήνα κοπή ελαιόδεντρων στη Νότια Ιταλία ως μέτρο πρόληψης της εξάπλωσης του βακτηρίου – συγκεκριμένα κόπηκαν τα πρώτα 1.000 δέντρα που είχαν ήδη μολυνθεί από το παθογόνο. Η κίνηση αυτή συνάντησε αντιδράσεις: δεκάδες διαδηλωτές προσπάθησαν την ημέρα κοπής των πρώτων επτά δέντρων (13 Απριλίου) να σταματήσουν τη διαδικασία, χωρίς ωστόσο να τα καταφέρουν. Τελικώς τα δέντρα κόπηκαν και κάηκαν και η κοπή συνεχίζεται.

Τα μέτρα όμως δεν περιορίζονται μόνο στην κοπή των προσβεβλημένων δέντρων. Εχουν παράλληλα τεθεί αυστηρές προϋποθέσεις σε ό,τι αφορά τη διακίνηση και την εισαγωγή πολλαπλασιαστικού υλικού και φυτών που είναι ξενιστές του X. fastidiosa, ενώ τα κράτη-μέλη πραγματοποιούν ελέγχους για την πιθανή ύπαρξη του επιβλαβούς οργανισμού με την υποχρέωση γνωστοποίησης των αποτελεσμάτων στα άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ.

Σύμφωνα με τον κύριο Χρήστο Αραμπατζή, γεωπόνο, εθνικό εμπειρογνώμονα σε θέματα Φυτοϋγείας από το Τμήμα Φυτοϋγειονομικού Ελέγχου της Διεύθυνσης Προστασίας Φυτικής Παραγωγής του ΥΠΑΠΕΝ, η Ελλάδα εφαρμόζει την φυτοϋγειονομική νομοθεσία που ορίζει η ΕΕ. Στο πλαίσιο αυτό η X. fastidiosa συμπεριλαμβάνεται στους επιβλαβείς οργανισμούς καραντίνας των οποίων η είσοδος απαγορεύεται στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα βάσει οδηγίας που ισχύει από το 2000. Αλλά και μετά την εμφάνιση της X. fastidiosa στην Ιταλία τα αυστηρότερα μέτρα που ελήφθησαν την περασμένη χρονιά εφαρμόζονται και στη χώρα μας.«Η υπηρεσία μας ως αρμόδια αρχή της χώρας για τη φυτοϋγεία ενέταξε το βακτήριο στο επίσημο πρόγραμμα επισκοπήσεων και ενημέρωσε όλες τις φυτοϋγειονομικές υπηρεσίες προκειμένου να εντατικοποιήσουν τους ελέγχους που αφορούν τον συγκεκριμένο επιβλαβή οργανισμό καραντίνας και τα φυτά-ξενιστές του και να ενημερώνουν άμεσα όλους τους εμπλεκομένους – όπως φυτώρια, εταιρείες διεθνών μεταφορών, σημεία πώλησης καλλωπιστικών φυτών και πολλαπλασιαστικού υλικού, ελαιοπαραγωγούς, ελαιοκομικούς συνεταιρισμούς, γεωπόνους, τελωνειακούς, δήμους και εργολάβους δημόσιων κηποτεχνικών έργων – για τα τελευταία δεδομένα σχετικά με την εξέλιξη της ασθένειας στην Ιταλία. Ιδιαιτέρως οι φυτοϋγειονομικές υπηρεσίες των σημείων εισόδου της χώρας που γειτνιάζουν με την Ιταλία και των ελαιοπαραγωγικών νομών καλούνται να εντατικοποιήσουν τους ελέγχους κατά την εισαγωγή και τη διακίνηση φυτών-ξενιστών της Χ. fastidiosa».

Το πρόγραμμα δειγματοληψίας

Τι σημαίνει όμως πρόγραμμα επισκοπήσεων; Οι υπεύθυνοι του ΥΠΑΠΕΝ με τους οποίους μιλήσαμε εξηγούν ότι πρόκειται για «πρόγραμμα δειγματοληψίας σε όλη την Ελλάδα σύμφωνα με επίσημη μεθοδολογία και συγκεκριμένες τεχνικές οδηγίες».  

Ο κ. Δημήτρης Γκούμας, καθηγητής Φυτοπαθολογίας στο Τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων του ΤΕΙ Κρήτης, διευθύνει ένα από τα δύο εργαστήρια στη χώρα μας (το δεύτερο που αποτελεί και τον συντονιστή για όλη την Ελλάδα βρίσκεται στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο υπό τη διεύθυνση της δρος Μαρίας Χολέβα) τα οποία είναι υπεύθυνα για τον έλεγχο της X. fastidiosa. Σημειώνει στο «Βήμα» ότι πράγματι εφέτος οι έλεγχοι για το παθογόνο θα είναι πιο εντατικοί. «Εμείς – οι αρμόδιες δηλαδή φυτοϋγειονομικές υπηρεσίες – συλλέγουμε δείγματα από κάθε γωνιά της Κρήτης. Συνολικά στο πλαίσιο των ελέγχων αναμένεται να ληφθούν εκατοντάδες δείγματα από όλη την Ελλάδα – κυρίως τα δείγματα θα αφορούν ελιές αλλά και άλλα δέντρα με »ύποπτα» συμπτώματα. Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι τα συμπτώματα που προκαλεί το βακτήριο στα δέντρα είναι παρόμοια με εκείνα που προκαλούν άλλα παθογόνα τα οποία προσβάλλουν τα αγγεία του ξύλου του φυτού και έτσι πολλές φορές οι αγρότες βρίσκονται σε σύγχυση για το τι συμβαίνει». Στο ερώτημα αν κάποιες εκατοντάδες δείγματα επαρκούν ο κ. Γκούμας αποκρίνεται ότι «είναι ένας ικανός αριθμός. Στη φάση αυτή γίνεται και εξοικείωση των εργαστηρίων με τη μεθοδολογία των ελέγχων και προχωρούμε όσο πιο εντατικά μπορούμε. Σε κάθε περίπτωση τα εργαστήρια θα ελέγξουν και θα αναλύσουν όσα »ύποπτα» δείγματα τους ζητηθεί πέρα από εκείνα των επισκοπήσεων».

Τέλη Μαΐου η εφαρμογή της νέας απόφασης της ΕΕ

Από πέρυσι ως εφέτος, όμως, παρά τα μέτρα, τα ελαιόδεντρα της Απουλίας συνέχισαν και συνεχίζουν να μετατρέπονται σε άψυχα κουφάρια. Το θέμα λοιπόν δεν σταματά να… καίει  και καίει όλη την ΕΕ. Για αυτό άλλωστε η αρμόδια Μόνιμη Επιτροπή Φυτοϋγείας της ΕΕ στη σύσκεψή της στα τέλη του περασμένου μήνα (27 και 28 Απριλίου) ψήφισε αναθεώρηση της προηγούμενης απόφασης, εκείνης δηλαδή του 2014, προκειμένου να ληφθούν ακόμη πιο αυστηρά μέτρα για την αποφυγή της εισαγωγής και εξάπλωσης του επιβλαβούς οργανισμού στην ευρωπαϊκή επικράτεια. Υπογραμμίζεται ότι τα αυστηρότερα αυτά μέτρα είχαν προταθεί από την Κομισιόν, καθώς και ότι η νέα απόφαση έχει γνωστοποιηθεί και στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (γεγονός που σημαίνει ότι θα έχει επιπτώσεις και στο εμπόριο φυτών). Μάλιστα, όπως λέει η κυρία Ιωαννίδου,  η απόφαση αναμένεται να τεθεί σε ισχύ άμεσα – πιθανότατα μέχρι τα τέλη Μαΐου. Τα μέτρα ψηφίστηκαν από όλα τα κράτη-μέλη πλην της… (μπορείτε να μαντέψετε;) Ιταλίας.

Τι περιλαμβάνουν τα καινούργια, ακόμη πιο βαριά μέτρα; Απαιτούν από τα κράτη-μέλη να κοινοποιούν άμεσα κάθε νέο κρούσμα που αφορά την Xylella fastidiosa στην ΕΕ, να διενεργούν συνεχείς ελέγχους και να οριοθετούν αμέσως τις πληγείσες από το βακτήριο περιοχές. Στις περιοχές αυτές εφαρμόζονται αυστηρά μέτρα εξάλειψης τα οποία περιλαμβάνουν την απομάκρυνση και καταστροφή των προσβεβλημένων φυτών και όλων των φυτών ξενιστών σε ακτίνα 100 μέτρων ανεξαρτήτως της κατάστασης της υγείας τους. Προβλέπουν παράλληλα τη δυνατότητα άμεσης εφαρμογής από την Ιταλία – που αποτελεί το «σημείο μηδέν» – πρόσθετων μέτρων στην επαρχία του Λέτσε όταν δεν είναι δυνατή πλέον η εξάλειψη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση διατηρείται η απαίτηση συστηματικής απομάκρυνσης όλων των προσβεβλημένων φυτών, καθώς και η ανάλυση των γειτονικών φυτών σε απόσταση 100 μέτρων και σε μια ζώνη 20 χιλιομέτρων που γειτονεύει με τις επαρχίες του Μπρίντιζι και του Τάραντα.

Τα μέτρα ορίζουν επίσης ότι θα καταστούν αυστηρότεροι οι έλεγχοι σε ό,τι αφορά τις εισαγωγές φυτών στην ΕΕ που είναι γνωστό ότι μπορούν να προσβληθούν από το βακτήριο (μάλιστα στην απόφαση υπάρχει ένα μεγάλο παράρτημα που περιλαμβάνει πολύ περισσότερα είδη φυτών σε σύγκριση με την προηγούμενη απόφαση). Εχει επίσης θεσπιστεί ειδική απαγόρευση σχετικά με την εισαγωγή φυτών καφέ από την Ονδούρα και την Κόστα Ρίκα καθώς έχει αποδειχθεί πολύ υψηλός κίνδυνος προσβολής τους από το βακτήριο.

Δυστυχώς δεν υπάρχει θεραπεία…

H Xylella fastidiosa ξεραίνει τις ελιές μέχρι τις ρίζες μετατρέποντάς τες σε άψυχα κουφάριαΚαι ενώ τα μέτρα εντείνονται ώστε ο κλοιός να «σφίξει» και να… στραγγαλίσει το βακτήριο, δεν μπορεί κάποιος να μην αναρωτηθεί, και ευλόγως, αν υπάρχει κάποια «θεραπεία» που είναι ικανή να σώσει τα δέντρα. Ο κ. Γκούμας απαντά ότι έχουν υπάρξει προσπάθειες για ανάπτυξη φαρμάκων τόσο σε ό,τι αφορά τα φυτά όσο και τα έντομα που μεταφέρουν στον πεπτικό σωλήνα τους το βακτήριο και το… μετακομίζουν από δέντρο σε δέντρο αλλά δεν έχουν στεφθεί με επιτυχία. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Xylella πρωτοεμφανίστηκε σε αμπέλια της Καλιφόρνιας ήδη από το 1892 και για περισσότερο από έναν αιώνα οι επιστήμονες παλεύουν με το βακτήριο χωρίς να έχουν καταφέρει κάτι πραγματικά εντυπωσιακό εναντίον του. Γίνονται κάποια βήματα – τα οποία βρίσκονται όμως ακόμη σε πειραματικό επίπεδο – σε διαφορετικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της «χτυπημένης» αυτή τη στιγμή από το παθογόνο Ιταλίας.

Πάντως, να υπογραμμίσουμε ότι το φλέγον ζήτημα του βακτηρίου που απειλεί τη γεωργία αλλά και την οικονομία συνδέεται με πολλά αναπάντητα αυτή τη στιγμή ερωτήματα. Με δεδομένο ότι, όπως προαναφέραμε, η X. fastidiosa δεν «χτυπά» μόνο τις ελιές αλλά πολλά άλλα είδη όπως το αμπέλι, μπορεί άραγε να μεταδοθεί εύκολα από το ένα είδος στο άλλο; Συγχρόνως μήπως τελικώς δεν είναι η πολυσυζητημένη X. fastidiosa η κύρια υπαίτια για τον θάνατο των ελαιόδεντρων στην Ιταλία; Σημειώνεται ότι η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) έκρινε ότι υπάρχουν επιστημονικές ενδείξεις, όχι όμως και αποδείξεις, σύμφωνα με τις οποίες κάποιοι μύκητες αδρομυκώσεων (που αποικίζουν τα αγγεία των φυτών) φαίνεται να αποτελούν επίσης ενόχους για τον μαζικό θάνατο των ελαιόδεντρων της Απουλίας. Οπως προκύπτει από τα στοιχεία που αναφέρει η ΕFSA, οι συγκεκριμένοι μύκητες σχετίζονται συχνά με τον μαρασμό της ελιάς και είναι ικανοί να οδηγήσουν ταχέως στον θάνατό της. Εκτός των άλλων, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως στο κείμενο, ένας συνδυασμός επιβλαβών οργανισμών βρέθηκε να έχει προσβάλει τα δέντρα στη Νότια Ιταλία. Ο κ. Γκούμας σχολιάζει ότι «επιστημονικώς υπάρχουν κάποιες επιφυλάξεις σχετικά με το «πόσο παθογόνο» είναι τελικώς το βακτήριο. Αυτή τη στιγμή «τρέχουν» πολλές εργασίες στην Ιταλία και όχι μόνο και είναι καλό να περιμένουμε τα αποτελέσματά τους για να δούμε τι πραγματικά συμβαίνει. Φαίνεται ότι αυτό το σύνδρομο που κάνει τις ελιές να καταρρέουν συνδέεται με την παρουσία διαφορετικών παραγόντων και οφείλουμε να δούμε τη συνεισφορά του καθενός στον θάνατο των δέντρων». Αυτό βέβαια, κατά τον καθηγητή, δεν αλλάζει το δεδομένο ότι η X. fastidiosa είναι πράγματι ένας επικίνδυνος παθογόνος οργανισμός που δυστυχώς εντοπίστηκε στη γειτονική χώρα και πλέον χρειάζεται να βρίσκεται συνεχώς κάτω από το «μικροσκόπιο» των ειδικών αλλά και των αρμοδίων αρχών.

Τα νέα κρούσματα

Είναι όμως τελικώς όλες αυτές οι προσπάθειες αρκετές; Μπορεί η Xylella να σταματήσει να εξαπλώνεται, με δεδομένο ότι μεταφέρεται από έντομα τα οποία, ως γνωστόν, δεν γνωρίζουν σύνορα, καθώς και ότι είναι τεράστια η λίστα των φυτών που προσβάλλει; Τα τελευταία νέα δεν είναι πάντως καθησυχαστικά. Προσφάτως το γαλλικό υπουργείο Γεωργίας ανέφερε ότι ανιχνεύθηκε το βακτήριο σε καφεόδεντρο σε περιοχή κοντά στο Παρίσι – το φυτό προερχόταν από την Κεντρική Αμερική και ίσως έχει εισαχθεί από την Ολλανδία, αλλά η σχετική έρευνα είναι ακόμη σε εξέλιξη. Επίσης, μόλις στις 29 Απριλίου, όπως μας ενημερώνει η κυρία Ιωαννίδου, διαπιστώθηκε η παρουσία του επιβλαβούς οργανισμού και στη Βόρεια Ιταλία, συγκεκριμένα στην επαρχία της Λιγουρίας. «Το θέμα αφορά και πάλι ελιές, ωστόσο οι αρμόδιες ιταλικές αρχές δεν έχουν ακόμη δώσει περαιτέρω πληροφόρηση»λέει η ειδικός.

Και βέβαια, όπως συμβαίνει στη ζωή, έτσι και στη φύση δεν μπορούμε να προβλέψουμε το τι θα συμβεί. Αρχικώς – για να έχουμε και ερωτημάτων συνέχεια – γιατί το βακτήριο «χτύπησε» την Ιταλία και όχι μια άλλη μεσογειακή χώρα, όπου επίσης οι κλιματικές συνθήκες ευνοούν την ύπαρξή του; Ο κ. Γκούμας εξηγεί ότι στις παραμεσόγειες περιοχές οι συνθήκες είναι οι ιδανικότερες για το συγκεκριμένο παθογόνο καθώς η X. fastidiosa«αγαπά» θερμοκρασίες που δεν πέφτουν κατά τον μέσο όρο τους τον Ιανουάριο κάτω από τους 4-5 βαθμούς Κελσίου. «Κανένας δεν μπορεί να ξέρει» αναφέρει ο καθηγητής. «Ισως υπάρχει και εδώ το βακτήριο αλλά δεν έχουμε – τουλάχιστον ακόμη – τον κατάλληλο φορέα (έντομο) για να μεταδοθεί. Ας μην ξεχνούμε όμως ότι πριν από δύο-τρία χρόνια η ελιά δεν ήταν από τους κύριους ξενιστές του παθογόνου και τώρα στην Ιταλία οι ελιές πεθαίνουν με συνοπτικές διαδικασίες εξαιτίας του. Αρα ποτέ δεν μπορούμε να ξέρουμε τι μας επιφυλάσσει το αύριο». Ευχόμαστε  πάντως το αύριο να μη μας επιφυλάσσει ό,τι επιφυλάσσει το σήμερα στη γείτονα χώρα…Ποια είναι η Xylella

Το… βιογραφικό του επικίνδυνου βακτηρίουΠού έχουν εντοπιστεί τα τέσσερα αποδεκτά υποείδη του βακτηρίου (fastidiosa, pauca, multiplex, sandyi) ανά την υφήλιο. Πηγή: EFSA JOURNAL, 2015Ας δούμε το προφίλ του επιβλαβούς μικροοργανισμού που έχει θέσει σε συναγερμό ολόκληρη την Ευρώπη με τη βοήθεια του κυρίουΧρήστου Αραμπατζή, γεωπόνου, εθνικού εμπειρογνώμονα σε θέματα Φυτοϋγείας από το Τμήμα Φυτοϋγειονομικού Ελέγχου της Διεύθυνσης Προστασίας Φυτικής Παραγωγής του υπουργείου Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΑΠΕΝ). Η Xylella fastidiosa είναι ένα βακτήριο της οικογένειας Xanthomonadaceae που αποικίζει τα ξυλώδη αγγεία των φυτών ξενιστών του και κινείται εντός τους ανοδικά και καθοδικά. Το βακτήριο περιορίζει την κίνηση του νερού στον ξυλώδη ιστό και φράσσει τα αγγεία, προκαλώντας συμπτώματα τα οποία ποικίλλουν ανάλογα με το φυτό ξενιστή. Σε γενικό πλαίσιο, καθώς το βακτήριο προσβάλλει τα αγγεία του ξύλου και εμποδίζει τη μεταφορά νερού και ανόργανων θρεπτικών στοιχείων τα ασθενή φυτά εκδηλώνουν συμπτώματα μαρασμού, νέκρωσης (καψαλίσματος) και ξήρανσης του φυλλώματος, ακολουθούμενα τελικά από την πλήρη νέκρωση του φυτού. Σημειώνεται ότι πολλά φυτά μπορεί να προσβληθούν αλλά να παραμείνουν ασυμπτωματικά λειτουργώντας όμως ως αποθήκες μολύσματος για τους φορείς του βακτηρίου.

Ποιοι είναι αυτοί οι φορείς; Πρόκειται για έντομα που τρέφονται με τις αγγειώδεις δεσμίδες του ξύλου των φυτών και ανήκουν στην τάξη των Ημίπτερων. Ομαδοποιούνται σε οικογένειες όπως Cicadellidae καιCercopidae και κοινώς αποκαλούνται «τζιτζικάκια». Τα έντομα αυτά τρέφονται στα φυτά ξενιστές του παθογόνου, το «παραλαμβάνουν» ως… δώρο και στη συνέχεια το μεταδίδουν σε άλλα φυτά ξενιστές. Σημειώνεται ότι το βακτήριο παραμένει και πολλαπλασιάζεται στον πεπτικό σωλήνα των ακμαίων εντόμων τα οποία μένουν μολυσματικά καθ’ όλη την υπόλοιπη ζωή τους μετά τη μόλυνση.

Οσο για τα φυτά ξενιστές της X. fastidiosa είναι πάρα πολλά – μονοκοτυλήδονα και δικοτυλήδονα φυτά, πόες και δέντρα, καλλιεργούμενα και αυτοφυή φυτά. Μεταξύ αυτών είναι εσπεριδοειδή, καφεόδεντρα, αμπέλια, αμυγδαλιές, ροδακινιές, δαμασκηνιές, βερικοκιές, είδη βελανιδιάς αλλά και καλλωπιστικά φυτά όπως η πικροδάφνη και είδη μανόλιας – τα «κρούσματα» μέχρι πρότινος, ανάλογα και με το είδος των φυτών,  αφορούσαν τις ΗΠΑ, την Ταϊβάν, χώρες της Νοτίου Αμερικής. Μέχρι σήμερα έχουν αναγνωριστεί τέσσερα υποείδη του παθογόνου (fastidiosa, pauca, multiplex, sandyi) ενώ ένα πέμπτο (tashke) βρίσκεται υπό ταυτοποίηση. Σε ό,τι αφορά την Ευρώπη, η πρώτη φορά που διαπιστώνεται η παρουσία τηςX. fastidiosa είναι τώρα στην Ιταλία. Κατά τους ειδικούς, το στέλεχος που προσβάλλει τους ελαιώνες της Νότιας Ιταλίας φαίνεται να είναι συγγενές του υποείδουςpauca.

Σύμφωνα με τον κ. Αραμπατζή, ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το ποιες… εκπλήξεις μάς επιφυλάσσει η Xylella. «Γενικά το εύρος των φυτών ξενιστών του βακτηρίου στην Ευρώπη δεν έχει μελετηθεί και δεν είναι γνωστό αν διάφορα άγρια φυτικά είδη θα μπορούσαν να είναι ξενιστές με ή χωρίς εκδήλωση συμπτωμάτων. Επίσης, όπως συμβαίνει με όλα τα βακτήρια, αυτά μεταλλάσσονται γενετικώς ώστε να… επιβιώνουν. Ετσι, όπως προφανώς η Xylella fastidiosa προσαρμόστηκε στις ελιές της Ιταλίας, μπορεί να μας επιφυλάσσει περισσότερες δυσάρεστες εκπλήξεις στο μέλλον απειλώντας και άλλα είδη φυτών».Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

Τα νέα από το… μέτωποTo έντομο Philaenus spumarius έχει αποδειχθεί από μελέτες στην Ιταλία ότι αποτελεί τον κύριο φορέα του βακτηρίου, το «όχημα» για τη μεταφορά του από δέντρο σε δέντρο. Πηγή: Hectonichus/wikipedia«Το Βήμα» απευθύνθηκε σε έναν από τους ειδικούς που βρίσκονται στη «δίνη του κυκλώνα» στην Ιταλία και πολεμούν με το επικίνδυνο βακτήριο. Οπως μας ανέφερε οΤζιοβάνι Μαρτέλι, ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Φυτοπαθολογίας του Πανεπιστημίου «Αλντο Μόρο» στο Μπάρι, η κατάσταση δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να χαρακτηριστεί… χαρούμενη αυτή τη στιγμή στη γειτονική χώρα καθώς τόσο οι επιστήμονες όσο και οι αρχές έχουν να αντιμετωπίσουν μια άκρως απειλητική ασθένεια των ελαιόδεντρων, για την οποία δεν υπάρχουν αποτελεσματικά μέσα ελέγχου. «Πάντως, βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη ένα σχέδιο ώστε να τεθεί υπό έλεγχο το σύνδρομο ταχείας κατάρρευσης των ελαιόδεντρων, το οποίο περιλαμβάνει κατασταλτικές παρεμβάσεις ενάντια στα έντομα-φορείς του βακτηρίου, το κυριότερο, αν όχι το μόνο, εκ των οποίων είναι το έντομο της οικογένειας Cercopidae με την επιστημονική ονομασία Philaenus spumarius. Το σχέδιο περιλαμβάνει ακόμη καταστροφή οποιωνδήποτε νέων εστιών μόλυνσης που μπορεί να εμφανιστούν σε μια μεγάλη, υγιή περιοχή στα βόρεια της προσβεβλημένης περιοχής».Σύμφωνα με τον καθηγητή, αυτή τη στιγμή η απομάκρυνση φυτών που γίνεται μόνο με μηχανικά μέσα και όχι με ζιζανιοκτόνα στην «καυτή» ζώνη στο Λέτσε έχει ήδη μειώσει κατά περισσότερο από 80% τους πληθυσμούς προνυμφών P. spumarius οι οποίοι αφθονούν στα ζιζάνια τα οποία βρίσκονται στους ελαιώνες και στα γειτονικά σε αυτούς χωράφια. «Αυτή η στρατηγική αναμένεται να έχει σημαντική επίδραση – την οποία τώρα αποτιμούμε – και σε ό,τι αφορά τη μείωση του πληθυσμού των ενήλικων (ακμαίων) P. spumarius. Παράλληλα οι χημικές θεραπείες στις ελιές οι οποίες αναλύονται τώρα και αφορούν τα ενήλικα έντομα αναμένεται να δώσουν άλλο ένα σημαντικό χτύπημα στους πληθυσμούς του εντόμου-φορέα».

Ρωτήσαμε τον καθηγητή αν θεωρεί ότι υπήρξαν καθυστερήσεις στη λήψη μέτρων στη χώρα του. Οπως απάντησε, «μόλις το σχέδιο αντιμετώπισης εγκρίθηκε από τους αρμοδίους, ξεκίνησε η εφαρμογή του. Δεν μπορώ να μιλήσω για σοβαρές καθυστερήσεις – τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την εφαρμογή της στρατηγικής ελέγχου των εντόμων-φορέων του βακτηρίου».

Πώς χαρακτηρίζει ο δρ Μαρτέλι τα νέα, αυστηρότερα μέτρα που ελήφθησαν πριν από λίγες ημέρες από την ΕΕ και τα οποία θέτουν σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό σε περιορισμό την Ιταλία; Κατά τη γνώμη του «είναι άκρως αμφισβητήσιμο το εμπάργκο που τέθηκε σε φυτά, όπως πολλά καλλωπιστικά αλλά και καρποφόρα δέντρα σαν τη βερικοκιά που δεν αποτελούν αναγνωρισμένους ξενιστές της Xylella, καθώς και σε αμπέλια τα οποία έχει φανεί ότι δεν είναι ευάλωτα στο συγκεκριμένο βακτηριακό στέλεχος που μολύνει τις ελιές – πρόκειται για μια συγκεκριμένη γενετική παραλλαγή της X. fastidiosa και συγκεκριμένα του υποείδους pauca. Οσα λέω σχετικά με τα αμπέλια έχουν αποδειχθεί από παρατηρήσεις πεδίου αλλά και εργαστηριακές αναλύσεις περισσότερων από 2.300 δειγμάτων που ελήφθησαν από αμπέλια τα οποία βρίσκονταν ανάμεσα σε προσβεβλημένους ελαιώνες ή δίπλα τους. Παράλληλα ο εμβολιασμός αμπελιών με καλλιέργειες του στελέχους Xylella που προσβάλλει τις ελιές έδειξε ότι τα αμπέλια δεν μολύνθηκαν. Ολα αυτά τα πειραματικά στοιχεία υποβλήθηκαν στην ΕΕ και αγνοήθηκαν πλήρως». Σύμφωνα πάντως με πληροφορίες, η Ιταλία δεν παρουσίασε επίσημο φάκελο με δημοσιευμένα αποτελέσματα σχετικά με τα στοιχεία που αναφέρει ο καθηγητής, όπως συμβαίνει στην επιστήμη ώστε να έχουν βαρύτητα τα ευρήματα που παρουσιάζονται.

Τέλος, ζητήσαμε από τον ειδικό να σχολιάσει τις φωνές – επιστημόνων αλλά και οικολογικών οργανώσεων – σχετικά με το ότι η X. fastidiosa ίσως δεν αποτελεί τον κύριο «ένοχο» του… δράματος.

Οπως είπε, «με βάση και την εμπειρία από το εξωτερικό είναι δύσκολο να πιστέψει κάποιος ότι η Xylella δεν αποτελεί τον υπ’ αριθμόν 1 δολοφόνο στους ελαιώνες.

Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε φάση πειραμάτων στο εργαστήριο προκειμένου να αποδειχθεί αν μπορεί να υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που συντελούν στον θάνατο των ελαιόδεντρων.

Τα πρώτα αποτελέσματα δείχνουν ότι μόνο η Xylella είναι αρκετή για την εμφάνιση συμπτωμάτων, ωστόσο πρέπει να περιμένουμε τα τελικά αποτελέσματα. Σε ό,τι αφορά την υπόθεση που αρκετοί υποστηρίζουν σχετικά με τους μύκητες που συνυπάρχουν με την Xylella πρέπει να πούμε κατ’ αρχάς ότι δεν συνυπάρχουν πάντα στις ελιές με το βακτήριο. Διερευνάται τώρα αν οι μύκητες επιβαρύνουν, παρουσία της Xylella, τα συμπτώματα στο δέντρο συμβάλλοντας στην κατάρρευσή του.

Σε κάθε περίπτωση, με δεδομένο ότι οι μύκητες που συζητούμε απαντώνται συχνά στις ελιές, ιδιαιτέρως στα ηλικιωμένα δέντρα, προφανώς «κάθονται» εκεί επί δεκάδες, ακόμη και εκατοντάδες έτη χωρίς να προκαλούν πρόβλημα στο δέντρο, το οποίο όμως μετά τη μόλυνση με την X. fastidiosa πεθαίνει ταχέως. Ετσι δεν μπορώ να δεχθώ την άποψη κάποιων ότι οι μύκητες είναι η κύρια αιτία της ασθένειας».Φωτογραφίες:Donato Boscia, istituto di virologia vegetale del cnr, uos bariFranco Nigro, dipartimento di scienze del suolo, della pianta e degli alimenti, universita degli studi di bari

Antonio Guario, plant protection service, regione puglia

Πηγή