Ο πρόεδρος, ο σουλτάνος και το μαγικό χαλί

Στη φωτογραφία, άποψη της Δαμασκού τον Μάιο του 2009 – λεπτομέρειες εδώ: http://www.ofono.gr/article.php?id=55232&category_id=44

Του Αντώνη Λιάκου

Η αμερικάνικη επέμβαση στη Συρία, είπε ο πρόεδρος Ομπάμα, δεν θα μοιάζει με την αποτυχημένη πολιορκία του Βελιγραδίου από τον Μωάμεθ τον πορθητή, το 1456. Αναρωτιέμαι για τον συνειρμό αυτό. Συγκρίνει ο αμερικανός πρόεδρος τον εαυτό του με τον οθωμανό σουλτάνο, και αντιλαμβάνεται την αμερικανική ως μια νέα οθωμανική αυτοκρατορία που επεκτείνεται σε Ανατολή και Δύση; ‘Η αντιλαμβάνεται την περιοχή ως υπόλειμμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην οποία χρειάζεται να μπει τάξη; Πράγματι και το Βελιγράδι και η Δαμασκός ανήκαν σε εκείνη την παλιά αυτοκρατορία. Ακόμη το Βελιγράδι βομβαρδίστηκε στη δεκαετία του 90, πιθανόν τώρα η σειρά της Δαμασκού. Ενδιαφέρουσα χρήση ιστορικών παραλληλισμών, αλλά χρειάζεται να πάμε μισή χιλιετία πίσω για να δούμε τι συμβαίνει τώρα;

Η Συρία το τελευταίο Μπααθικό καθεστώς του αραβικού κόσμου μοιάζει πράγματι με αναχρονισμό σε ένα κόσμο που έχει αλλάξει εκ θεμελίων. Τα καθεστώτα αυτά συνιστούσαν μια περιφερειακή διευθέτηση στην εποχή της αποαποικιοποίησης. Κρατικός συγκεντρωτισμός, έναντι της εθνοτικής, θρησκευτικής και πολιτισμικής διαφοροποίησης, κρατικός σοσιαλισμός έναντι των μεγάλων κοινωνικών διαφορών, διευρυμένος ρόλος του στρατού έναντι μιας αναιμικής μεσαίας τάξης. Οι πόλεμοι Ισραήλ και Παλαιστινίων, η ισλαμική αφύπνιση, οι πετρελαϊκές κρίσεις, ο πόλεμος στο Ιράκ, η τρομοκρατία, η νέα οικονομία, η εξάρτηση από δάνεια και δυτικές αγορές, η μετανάστευση και η νέα κατανομή πλούτου και δύναμης μεταμόρφωσαν τα μπααθικά καθεστώτα, αναμειγνύοντας εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες. Η αραβική άνοιξη στην Τυνησία και στην Αίγυπτο χαιρετίστηκε ως μια απάντηση της κοινωνίας των πολιτών τόσο απέναντι στον εσωτερικό αυταρχισμό αυτών των απολιθωμάτων, όσο επίσης και στις δυτικές επεμβάσεις αναμόρφωσης της περιοχής.

Η αμερικανική επέμβαση από το 2001 δεν σκόπευε απλώς να πάρει την εκδίκηση για τους δίδυμους πύργους. Σκόπευε να «επανιδρύσει» τα αραβικά κράτη, όπως είχε γίνει με τους ηττημένους του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, όπως είχε επιχειρηθεί με τις πρώην κομμουνιστικές χώρες, στη δεκαετία του ‘90. Εκείνο που προκλήθηκε δεν είναι απλώς το χάος, αλλά η δυστοπία των νεοσυντηρητικών. Αλλά ως ένα βαθμό και η αραβική άνοιξη, ανακύκλωσε δυτικές ουτοπίες. Π.χ., εγχειρίδιο οργάνωσης της διαμαρτυρίας ήταν το βιβλίο From Dictatorship to Democracy του Gene Sharp, από το ίδρυμα Albert Einstein της Βοστώνης. Εκδόθηκε το 1993 στη Βιρμανία και στη συνέχεια μεταφράστηκε σε 31 γλώσσες και δημοσιεύτηκε εκτός των άλλων, στη Σερβία, Ινδονησία, Ταϊλάνδη, χώρες με ανάλογα κινήματα εκδημοκρατισμού, και βεβαίως στα αραβικά.

Πολιτισμικές μεταφορές που πέρασαν άλλωστε από την Αίγυπτο στην Ευρώπη με τα occupy movements, τους indignados και τους αγαναχτισμένους. Γιατί όμως τα ελπιδοφόρα αυτά κινήματα που φαίνονταν να γεφυρώνουν πολιτικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές διαφορές, κατέληξαν σε αδιέξοδους εμφυλίους πολέμους, στη Λιβύη, στη Συρία, ενδεχομένως στην Αίγυπτο; Η φυλετική σύνθεση της λιβυκής κοινωνίας, το εθνοτικό μωσαϊκό στη Συρία και οι βαθιές διαιρέσεις στην Αίγυπτο ανάμεσα στα εκκοσμικευμένα μεσαία στρώματα και τον ισλαμικό λαό, ενδεχομένως συγκαταλέγονται στις αιτίες. Ωστόσο, ποια πρότυπα, οράματα, πολιτικά σχέδια, εμπνέουν και καθοδηγούν τις εξελίξεις στον ισλαμοαραβικό κόσμο;

Στην Αίγυπτο, το 2011, δύο μοντέλα κουβεντιάζονταν. Το ένα ήταν ο πολιτικός ισλαμισμός του Ερντογαν, το άλλο η ισλαμική δημοκρατία στο Ιράν. Ο Μόρσι κινήθηκε ανάμεσα, αλλά περισσότερο προς το μοντέλο Ερντογαν, αποξενώνοντας όμως μεσαία τάξη και στρατό. Στη Συρία, η αντίσταση του καθεστώτος ενισχύθηκε γιατί μετατράπηκε σε αντιπαράθεση ανάμεσα στις χριστιανικές αλαουιτικές και εκκοσμικευμένες μεσαίες τάξεις και στην σουνιτική, σαλαφιστική και τζιχαντική αντιπολίτευση. Το παράδοξο είναι ποιοι υποστηρίζουν ποιους. Η Δύση τους ισλαμιστές και το Ιράν το εκκοσμικευμένο καθεστώς. Το γεγονός πάντως είναι ότι το μετριοπαθές πολιτικό Ισλάμ και το παράδειγμα Ερντογάν έχασε την ελκυστικότητά του, όταν το κύμα διαδηλώσεων έφτασε και στις τουρκικές πλατείες. Η πτώση του Μόρσι από τους στρατιωτικούς ήταν επίσης πλήγμα για το τουρκικό μοντέλο που έχει προβλήματα με τους δικούς του στρατιωτικούς. Συμπέρασμα: ούτε η Δύση, μετά την αποτυχία του Ιράκ, ούτε η Τουρκία μπορούν να προσφέρουν πρότυπα και προοπτική σε αυτές τις κοινωνίες. Επομένως, για πιο μέλλον μάχονται οι αντάρτες στη Συρία, και τι είδους μέλλον μπορεί να προσφέρει ο Ασσαντ; Φέρουν καμιά πρόταση εκτός του χάους οι βομβαρδισμοί;

Και η Ευρώπη, τι έχει να προτείνει; Η Ε.Ε. δεν έχει ένα όραμα για την αναδιοργάνωση του κόσμου, ή τουλάχιστον δεν έχει όραμα διαφορετικό από την Αμερική. Θεατής των εξελίξεων, με αντιθετικά συναισθήματα και προσεγγίσεις ανάμεσα στην κοινή γνώμη και στις κυβερνήσεις. Κουράστηκε ο ευρωπαϊκός κόσμος από τους πολέμους στα δυτικά Βαλκάνια στη δεκαετία του ’90, και από τους πολέμους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν από το 2000. Μια νέα πολεμική σύρραξη θα στοιχίσει σε μια αφαιμαγμένη από την κρίση οικονομία και θα ακουμπήσει τα ευρωπαϊκά κράσπεδα. Θα μετατραπεί η περιοχή ανάμεσα στη Μεσόγειο και στον περσικό κόλπο σε μια περιοχή χωρίς κρατική κυριαρχία με προτεκτοράτα τύπου Κοσσόβου και Βοσνίας; Και αν καταφέρει το Ισραήλ να παρασύρει την Αμερική σε ένα πόλεμο με το Ιράν, μέσω της πολεμικής ανάφλεξης στη Συρία; Πολλά ενδεχόμενα, ο κόσμος πάντως θα μπει σε πολύ μεγάλη και απρόβλεπτη περιπέτεια.

Αυτή η περιοχή αιμορραγεί από το τέλος του Β’Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς να βρεθεί μια νέα συνθήκη, μια νέα διευθέτηση, όπως στη μεταπολεμική Ευρώπη και στην ανατολική Ασία. Πιθανόν, εκείνο που θα χρειαζόταν, αντί ιπτάμενων πυραύλων, είναι ένα μαγικό χαλί όπου θα κάθονταν οκλαδόν το Ισραήλ μαζί με το Ιράν, η Αμερική μαζί με τη Ρωσία και την Ευρώπη, η Αίγυπτος, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία. Μια μεγάλη διεθνής διάσκεψη, ένας μεγάλος συμβιβασμός που θα δημιουργούσε το πλαίσιο για επί μέρους συμβιβασμούς και διευθετήσεις. Δεν φαίνεται όμως στον ορίζοντα. Πάντως επωφελέστερο για τον πρόεδρο Ομπάμα θα ήταν οι ιστορικοί του σύμβουλοι να του πουν παραδείγματα από την παρακμή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όχι από την ακμή της. Το Βελιγράδι δεν έπεσε το 1456 στον Μωάμεθ, αλλά το 1521 στο Σουλεϊμάν.