Για τα γενέθλιά σας και τα γενέθλιά μας.
Πέρασαν κιόλας 50 χρόνια. Μα τι χρόνια! Συγκινήσεων, ονείρων, απογοητεύσεων κι ελπίδων. Μια γενιά πάτησε σε τούτο το βιβλίο κι είδε τη δική της «Αποκάλυψη»! Γιατί ο «Μονοδιάστατος Άνθρωπος», που φέτος το Γενάρη έχει την τιμητική του ανάμνηση, για τη γενιά μου, για την γενιά των γενικότερων αμφισβητήσεων, για τα παιδιά των λουλουδιών και της οικολογίας, για τους επαναστάτες της καθημερινής ζωής, μέσα από τις λέξεις του Χέρμπερτ Μαρκούζε είδε το όνειρο που περίμενε, για να θεριέψει πάνω του ο αντικομφορμισμός.
Κλείνοντας το συγκεκριμένο βιβλίο, ο φιλόσοφος και κριτικός τέχνης Μπένγιαμιν Βάλτερ σημειώνει:
«Nur der um Hoffnungslosen Willen ist uns die Hoffnung gegebe» (“Είναι μόνο για χάρη εκείνων, που χωρίς ελπίδα τους προσφέρεται η ελπίδα»)!
Το βιβλίο, που εμφανίζεται στην κρισιμότερη φάση του Ψυχρού Πολέμου, κάνει μια sui generis κριτική και στα δυό αντιμαχόμενα ιδεολογικά στρατόπεδα (καπιταλισμού και κομμουνισμού), προσδιορίζοντας ουσιαστικά τη γέννηση της «Νέας Αριστεράς», των «Κοινωνικών Κινημάτων» και της «Αυτοδιαχειριζόμενης Παρεμβατικότητας», ένα τρίπτυχο ιδεών, που πάνω τους αναπτύχθηκαν πλήθος νεωτερικών δράσεων, από την εικαστική τέχνη μέχρι την μουσική, με κορωνίδα φυσικά την κοινωνική εξέγερση στη Δυτική Ευρώπη το σημαδιακό εκείνο 1968.
Η ζωή, που έχει για πρότυπο τα περιττά αγαθά και τη στοίβα των σκουπιδιών, στηρίζει τον μηχανισμό του κατευθυνόμενου ατόμου, του μονοδιάστατου ανθρώπου, του ομογενοποιημένου και φοβικού όντος, του εφησυχασμένου στη θαλπωρή μιας οικονομετρικής κοινωνίας, εξαναγκασμένου να ζει κομφορμιστικά, προσφέροντας με λύτρα εκδούλεψης στην ανασφάλεια, την καταναλωτική μανία, ενώ η έννοια της ευτυχίας χυδαιοποιείται μέσω του καριερισμού. Όσο περισσότερο ξοδεύεις, τόσο πιο ικανοποιημένος νιώθεις! Σ’ αυτή τη δουλεία του νου, ουσιαστικός δεσμώτης είναι ο ποθούμενος ελεύθερος χρόνος, που δίνεται αντίτιμο στον εκσυγχρονισμό του συστήματος. Ο υποταγμένος, ο αλλοτριωμένος άνθρωπος, που προσδοκά στον μεν καπιταλισμό την ελπίδα της αναγέννησης του μέσω του κέρδους, ενώ στον κομμουνισμό βαυκαλίζεται, ότι δια μέσω της εργασίας θα παραχθεί η ηθική του νέου ανθρώπου, ουσιαστικά και με τα δυό μοντέλα ονειροβατεί στο κενό, αναζητώντας ένα υπαρξιακό λυτρωμό. Η χειραφετημένη ελευθερία που είναι λοιπόν η μόνη πηγή έμπνευσης της προσωπικής και κοινωνικής δημιουργίας, συνθλίβεται στην μέγγενη των ολοκληρωτικών συστημάτων.
Η δυνατότητα να διαλέγεις ελεύθερα ανάμεσα σε μια μεγάλη ποικιλία εμπορευμάτων και υπηρεσιών, δεν σημαίνει ( για σένα συμπορευτή του καπιταλιστικού ιδεώδους), ότι είσαι ελεύθερος, όταν για να γίνεται αυτό θα πρέπει να περνάς μια ζωή ατέλειωτου κόπου και άγχους, κάτω από την οικονομική σπέκουλα, που σαν στρόφιγγα σου περιορίζει συνεχώς τις ουσιαστικές ανάγκες σου και υποβαθμίζει την κοινωνική ποιότητα ζωής. Σε μια μονοδιάστατη κοινωνία, τη σκλαβιά του κοινωνικού εξαναγκασμού την ανατρέπεις, με τα δικά σου κριτήρια των προτεραιοτήτων, που ξεχωρίζουν το αναγκαίο ζητούμενο, από το αναπόφευκτα υπαρκτό.
Προσδιορίζοντας ο Μαρκούζε το νόημα της ελευθερίας, σημειώνει ότι η απόκτηση της πραγματικής ελευθερίας, πρέπει να εκφραστεί με «αρνητικούς όρους», ακριβώς επειδή ζούμε σε μια μονοδιάστατη κοινωνία, καταναγκαστική, πού περιορίζει την αυθεντική ελευθερία μέσω ενός συγκεκριμένου διλήμματος: Ή δουλεύεις υποταγμένος ή εξωκείλεις από τη ζωή ως παρείσακτος, παρακατιανός!
- Οικονομική ελευθερία σημαίνει απελευθέρωση από την οικονομία, απ’ τον καταναγκασμό πού ασκείται πάνω μας με τις οικονομικές σχέσεις από τις δυνάμεις της αγοράς. Απελευθέρωση λοιπόν απ’ την καθημερινή πάλη, γιατί η ζωή είναι ένα πολύτιμο δώρο που χάνει την ομορφιά της, περιοριζόμενη μέσα στην αγέλη των καταπιεστικών συστημάτων.
- Πολιτική ελευθερία σημαίνει απελευθέρωση απ’ την κλασική πολιτική των κατεστημένων ιδεολογημάτων, που ο πολίτης ως παθητικό όν υπηρετεί ένα σύστημα εξουσίας, που συστηματικά σπεκουλάρει πάνω σε δικές του επιδιώξεις, χωρίς να μπορούν τ’ άτομα ν’ αντισταθούν, ν’ ασκήσουν ουσιαστικό έλεγχο. Το άτομο γίνεται ένα αυτοματοποιημένο εργαλείο, μέρος ενός μηχανισμού παραγωγής κερδών και οικονομικών στόχων, ερήμην των ατομικών του προσδοκιών.
- Πνευματική ελευθερία σημαίνει αποκατάσταση της ατομικής σκέψης (πνιγμένης από τα ΜΜΕ), θύμα της συστημικής αστυνόμευσης «των φιλήσυχων πολιτών», των υποταγμένων στο πρότυπο της κατευθυνόμενης «κοινής γνώμης». Ο ολοκληρωτισμός δεν σημαίνει μόνο μια ορισμένη μορφή καταπιεστικής κυβέρνησης ή κόμματος (μιας πολιτικής ελίτ). Είναι ένα ειδικό σύστημα παραγωγής και διανομής ιδεολογημάτων, που εγκλωβίζουν τις μη αρεστές παρεκτροπές, με τη συστηματική προπαγάνδα των εχθρών, της καθεστηκυίας ασφάλειας και τάξης.
Αν λοιπόν οι προτάσεις αυτές φαίνονται εξωπραγματικές, αυτό δεν συμβαίνει επειδή είναι ουτοπικές, αλλά επειδή οι δυνάμεις που τις αντιμάχονται είναι ισχυρές. Έχουν οι κυρίαρχοι (σ’ αυτή τη μάχη ενάντια στην απελευθέρωση), ένα σημαντικό και μόνιμο όπλο, την επανάληψη υλικών και πνευματικών αναγκών, που σου κόβουν το κουράγιο, διαιωνίζοντας με τετριμμένα σύμβολα ξεπερασμένες μορφές ταξικής πάλης. Όσο η διοίκηση της καταπιεστικής κοινωνίας γίνεται ορθολογικότερη, εντατικοποιημένη, τεχνοκρατική και ολοκληρωτική, τόσο τα άτομα δυσκολεύονται να κατανοήσουν τα μέσα, που θα τους επιτρέψουν να τερματίσουν την υποδούλωσή τους και ν’ αποκτήσουν την ελευθερία τους. Απέναντι στον πεσιμισμό, αντιτείνουμε την «Μεγάλη Άρνηση», δηλαδή την πολιτική ανυπακοή στην κοινωνία και στο σύστημα της καθοδηγούμενης σκέψης.
Ο Μαρκούζε συνέχισε ακατάπαυστα ν’ ασκεί σκληρή κριτική στην αναπτυγμένη καπιταλιστική βιομηχανική κοινωνία, στον μιλιταρισμό, το ρατσισμό, το σεξισμό, τον ιμπεριαλισμό και την βίαιη αποικιακού χαρακτήρα παρέμβασή στις αναπτυσσόμενες χώρες του «Τρίτου Κόσμου», πού τότε ήταν στο φόρτε.
Το 1968, στη Γαλλία πουλήθηκαν περισσότερα από 80.000 αντίτυπα του «Μονοδιάστατου Ανθρώπου» (στις ΗΠΑ 150.000, σε παγκόσμιο επίπεδο μεταφράστηκε σε 26 γλώσσες) κι έτσι άρχισε η επανάσταση για την κατάκτηση όλων εκείνων των άπιαστων ονείρων (που έστω και ρεφορμισμένα), θεωρούνται τα τότε αιτούμενα, σήμερα «αυταπόδεικτα κοινωνικά κεκτημένα».
Από το Βερολίνο μέχρι το Σαν Φρανσίσκο και το Τόκιο, από την Στοκχόλμη μέχρι τη Ρώμη και το Τελ Αβίβ, από τα οδοφράγματα και τις φοιτητικές συνελεύσεις, μέχρι τα σιτουασιονιστικά χάπενινγκ των Πρόβος του Άμστερνταμ και τα κοινόβια από το Μαρακές μέχρι την Γκόα, με τα εκπεμπόμενα μηνύματα του «Μονοδιάστατου Ανθρώπου», ξημέρωνε το μήνυμα ενός νέου δρόμου ανατροπών με οικολογικό πρόσημο και κοινωνική ευαισθησία, που (για μας των χρόνων που ξεπέρασαν σήμερα τα «… ‘ηντα»), ήταν το ποθούμενο ουράνιο τόξο της ελπίδας, μέσα στο μελαγχολικό τοπίο εκείνων των εποχών του ελληνικού φασισμού. Όταν κυκλοφόρησε επί χούντας το βιβλίο στα ελληνικά («Παπαζήσης» 1971), με μια λαμπρή μετάφραση του αξέχαστου διανοούμενου Μπάμπη Λυκούδη, θυμάμαι την προτροπή, που μ’ έκανε κτήτορά του: «Πάρτ’ το και θα το έχεις, σαν την ιερά βίβλο των Χριστιανών»!
Μιχάλης Μιχελής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Εδώ εκτονώνεστε ...