Γυναικες στην Πυρα

Γυναίκες στην Πυρά - το κυνήγι μαγισσών στην Ευρώπη,οι περιφράξεις και η ανάδυση τουκαπιταλισμού

Γυναικες στην Πυρα by eagainst

 Η ανώτερη γνώση των μαγισσών εντοπιζόταν στην ικανότητά τους να κάνουν θαύματα, όπως η κρατούσα αντίληψη τις ήθελε. Ωστόσο η μάγισσα ήταν η πιο προηγμένη επιστήμονας, το πιο βαθυστόχαστο πνεύμα εκείνης της εποχής… Καθώς η γνώση ήταν πάντοτε δύναμη, η Εκκλησία φοβόταν τη χρήση της από τις γυναίκες και έστρεψε εναντίον τους τα πλέον θανατηφόρα της όπλα» Matilda Joslyn Gage, 1893[1]

Κατά τη διάρκεια του 16ου και 17ου σε όλη την Ευρώπη και σε κάθε πόλη και χωριό, εκτελούνταν μαζικά γυναίκες ως μάγισσες. Σε κάποιες περιοχές εκτελούνταν σε εβδομαδιαία βάση ένας μικρός αριθμός γυναικών, ενώ σε κάποιες άλλες εκτελούνταν εκατοντάδες σε μια μέρα. Οι εκτελέσεις συνεχίστηκαν για δύο αιώνες και επηρέασαν τη ζωή όλων. Έσπειραν το φόβο, κατέστρεψαν κοινωνικά δίκτυα, κατέστειλαν αντιστάσεις και δεν σταμάτησαν παρά μόνο όταν ο πληθυσμός ήταν επαρκώς υποτελής και το αναδυόμενο Κράτος, οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις και η Εκκλησία είχαν χώσει τα νύχια τους στις ζωές και στις ψυχές των ανθρώπων. Η βαθιά σημασία των δικών των μαγισσών αποσιωπήθηκε τόσο στην κυρίαρχη εκδοχή της ιστορίας όσο και στη μαρξιστική και αναρχική ιστοριογραφία και σε καμία από τις σχετικές συζητήσεις δεν έρχονται στο προσκήνιο οι επιπτώσεις των δικών αυτών στις έμφυλες σχέσεις.
Η προσέγγιση που παρουσιάζεται σ’ αυτή την έκδοση είναι ένα μικρό βήμα για την αποκατάσταση της ισορροπίας. Περιέχει μια σύντομη ιστορική αναδρομή και μια περιγραφή των δικών, ακολουθούμενη από μια συζήτηση πάνω σε μερικά από τα αίτια και τις επιπτώσεις τους.

Εισαγωγή
«Ο αριθμός των μαγισσών και των μάγων έχει αυξηθεί υπερβολικά. Αυτού του είδους οι άνθρωποι έχουν πληθύνει εκπληκτικά τα τελευταία χρόνια», έγραφε ο Επίσκοπος Jewel τo 1559. «Ο κόσμος είναι γεμάτος μάγισσες. Έχουν κατακλύσει κάθε τόπο και σύντομα θα κυριεύσουν ολόκληρη τη γη», ισχυριζόταν ο Αρχιδικαστής Anderson το 1602.[2]
Είναι δύσκολο να βρεθούν στατιστικά στοιχεία για το πόσες ακριβώς γυναίκες θανατώθηκαν στην Ευρώπη, αλλά ενδεχομένως να αριθμούσαν εκατοντάδες χιλιάδες, τον καιρό που ο πληθυσμός της Ευρώπης ήταν μικρότερος από το σημερινό[3]. Στην Αγγλία, από τις αρχές του 16ου μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα, περίπου το ένα τέταρτο των δικών που αφορούσαν ποινικά αδικήματα ήταν δίκες μαγισσών κατά τις οποίες οι περισσότερες κατηγορούμενες θανατώθηκαν. Ούτε οι δίκες των μαγισσών ούτε η ιδέα ότι οι μάγισσες είναι σατανικές προϋπήρχαν αυτής της περιόδου. Στην Αγγλία η μαγεία άρχισε να τιμωρείται με θάνατο το 1532. Από το 1066 μέχρι τότε, υπήρξαν μόνο έξι καταγεγραμμένες εκτελέσεις μαγισσών και αυτές αφορούσαν υποθέσεις εσχάτης προδοσίας. Οι δίκες κόπασαν ξανά το 18ο αιώνα και γύρω στα μέσα του αιώνα αυτού η μαγεία έπαψε να αποτελεί πλέον έγκλημα σε όλη σχεδόν την Ευρώπη. Η πιο έντονη περίοδος υπήρξε αυτή μεταξύ 1580 και 1630, κατά τη διάρκεια της παρακμής των φεουδαρχικών σχέσεων, της ανόδου του εμπορικού καπιταλισμού, της αυξανόμενης μετανάστευσης και της ημερομίσθιας εργασίας. Οι δίκες δεν ήταν κατάλοιπο των μεσαιωνικών χρόνων, αλλά αποτελούσαν μέρος του οργανωμένου σχεδίου της ανόδου του καπιταλισμού και του «Διαφωτισμού».
Κομμάτια της άρχουσας τάξης χρησιμοποιούσαν τις εκτελέσεις μαγισσών ανά την Ευρώπη, για να δημεύσουν με διάφορους τρόπους περιουσίες, να δαιμονοποιήσουν τους ζητιάνους, να ασκήσουν έλεγχο στην αναπαραγωγή, να επιβάλουν τον κοινωνικό έλεγχο και τους έμφυλους ρόλους και να αποκλείσουν τις γυναίκες από την οικονομική, πολιτική και κοινωνική δραστηριότητα. Οι δίκες χρησιμοποιούνταν όχι μόνο για να διαρρήξουν παλιές κοινοτικές δομές ζωής και να καταδικάσουν κάποιες παραδοσιακές πρακτικές, αλλά αποτελούσαν επίσης ένα όπλο με το οποίο η αντίσταση στην κοινωνική και οικονομική αναδιάρθρωση μπορούσε να κατασταλεί. Το φαινόμενο έλαβε χώρα σε τόσο εκτενή χρονική περίοδο και τόσο μεγάλη γεωγραφική έκταση ώστε να μην επαρκεί μία και μοναδική ερμηνεία για τις δίκες: υπάρχει μια γκάμα διαφορετικών ερμηνειών οι οποίες όχι μόνο δεν αντιφάσκουν μεταξύ τους, αλλά αντιθέτως βοηθούν στο να αναδειχθεί το πόσο ευρεία ήταν η εργαλειακή χρήση του κυνηγιού μαγισσών.
Οι μάγισσες ανήκαν στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Οι περισσότερες από τις γυναίκες που κατηγορήθηκαν ήταν φτωχές αγρότισσες και οι κατήγοροί τους ήταν είτε μέλη του κλήρου είτε εύπορα μέλη της ίδιας κοινότητας, συχνά οι εργοδότες ή οι γαιοκτήμονές τους.
Οι μάγισσες ήταν γυναίκες. Υπήρχαν και άντρες που εξασκούσαν όλα τα είδη μαγείας και θεραπευτικής, αλλά δεν εκτελέστηκαν. Ο γάλλος Jean Bodin, υποτιθέμενη φιγούρα του «Διαφωτισμού» και συγγραφέας ενός εγχειριδίου αναγνώρισης μαγισσών, προσδιόρισε την αναλογία ανδρών-γυναικών σε 1 προς 50. Στην Αγγλία, το 90% των εκτελεσμένων ήταν γυναίκες και οι περισσότεροι εκτελεσμένοι άντρες ήταν οι σύζυγοι των κατηγορούμενων γυναικών.
Το φαινόμενο ήταν ευρωπαϊκής έκτασης, απηχούσε μια βαθιά φιλοσοφική, κοινωνική και πολιτική μεταστροφή της κοινωνίας και ήταν αδιαμφισβήτητα ενορχηστρωμένο από τα ανώτερα κλιμάκια της εξουσίας. Ωστόσο οι ίδιες οι δίκες αφορούσαν υποθέσεις της καθημερινής ζωής και ζητήματα του χωριού.
Η κατηγορία ήταν αυτή της «μαγείας», αλλά οι πράξεις που αποτελούσαν αποδεικτικά στοιχεία της τέλεσης του αδικήματος ήταν το να κάνεις το γάλα να «κόψει», να κλέβεις μήλα, να βοηθάς τη γειτόνισσα να γεννήσει ή να φτιάχνεις γιατρικά από βότανα. Οι δίκες δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο οι βαθιές και εκτεταμένες μεταβολές της εξουσίας στην ευρωπαϊκή ιστορία μεταφέρθηκαν σε επίπεδο χωριού, ενάντια στις καθημερινές πρακτικές των γυναικών. Οι επιδράσεις ήταν τόσο θεμελιώδεις που μπορούμε, ακόμα και σήμερα, να νιώσουμε τις επιπτώσεις τους στις έμφυλες και ταξικές σχέσεις.
Οι Περιφράξεις και η ανάδυση του καπιταλισμού, η Εκκλησία και το Κράτος
Ο Μεσαίωνας
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα (από το 12ο αιώνα και περίπου μέχρι τις αρχές του 15ου) η ευρωπαϊκή ύπαιθρος χαρακτηριζόταν έντονα από ένα φεουδαρχικό σύστημα, στο οποίο οι χωρικοί επιβίωναν δουλεύοντας την περιορισμένης έκτασης γη τους και κάποια κοινοτική γη, ενώ παράλληλα όφειλαν να καταβάλουν ενοίκιο και φόρο δουλεύοντας στα χωράφια του αφέντη τους. Στις πόλεις ασκούνταν η χειροτεχνία και σε ορισμένες εργασίες απασχολούνταν χιλιάδες εργάτες. Οι γυναίκες δούλευαν σε όλων των ειδών τις τέχνες και τα επαγγέλματα και ανήκαν στις αντίστοιχες συντεχνίες.
Η πανδημία πανώλης του 1347-1350 εξαφάνισε το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού επιφέροντας τεράστια έλλειψη εργατικού δυναμικού.
1400- 1499
Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα, τα πρώτα σημάδια αλλαγής εμφανίστηκαν με την εξερεύνηση του «Νέου Κόσμου» και την επακόλουθη εισαγωγή νέων αγαθών στην Ευρώπη. Την ίδια εποχή αρχίζει να αναπτύσσεται γοργά ένας νέος τρόπος σκέψης στην επιστήμη και τη φιλοσοφία. Στην Εκκλησία εμφανίζονται όλο και περισσότερα σχίσματα. Κάποιες αιρετικές σέχτες, όπως οι Αναβαπτιστές και οι Ταμπορίτες αμφισβητούν την κυριαρχία της Εκκλησίας και κερδίζουν δημοτικότητα[4].
Αυτή την περίοδο εμφανίζεται και η Ιερά Εξέταση, ως εργαλείο εξουσίας στα χέρια της Εκκλησίας. Συνολικά σημειώνεται μια βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και μια αύξηση της ισχύος της εργατικής και της αγροτικής τάξης: λόγω της έλλειψης εργατικού δυναμικού, οι άνθρωποι μπορούσαν ως ένα βαθμό να κάνουν σκληρές διαπραγματεύσεις για τους όρους εργασίας και πέτυχαν «ένα βιοτικό επίπεδο που παρέμεινε απαράμιλλο μέχρι το 19ο αιώνα»[5].
Η κατάσταση ποίκιλλε από τόπο σε τόπο, αλλά σε γενικές γραμμές, ύστερα από ένα πλήθος συντονισμένων επιθετικών κινήσεων από την πλευρά των αγροτών, οι μισθοί ανέβηκαν ή παγιώθηκαν, οι αγρότες κέρδισαν περισσότερη αυτονομία και η δουλοπαροικία στις περισσότερες περιοχές σχεδόν καταργήθηκε. Εμφανίστηκε παράλληλα μια αξιοσημείωτη ανισορροπία στα φύλα. Κάποιες στατιστικές από τα μητρώα γεννήσεων και θανάτων εμφανίζουν τις γυναίκες να ξεπερνούν τους άντρες σε αναλογία 110 με 120 γυναίκες ανά 100 άντρες.
Το κυνήγι των μαγισσών του 16ου και 17ου αιώνα ήταν εν μέρει μια επίθεση της άρχουσας τάξης ως απάντηση στους έντονους ταξικούς αγώνες του προηγούμενου αιώνα που είχαν σαν αποτέλεσμα την κρίση συσσώρευσης για την άρχουσα τάξη.
1500-1599
Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα καταπνίγηκαν πολλές ταξικές εξεγέρσεις, όπως ο Πόλεμος των Χωρικών στη Γερμανία ή οι Αγροτικές Εξεγέρσεις στην Αγγλία. Οι μάχες που δίνονταν στους κόλπους της Εκκλησίας και γύρω από αυτήν, εντάθηκαν (Μεταρρύθμιση, σχίσμα μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών, άνοδος των Λουθηρανών και των ποικίλων αιρετικών ή ριζοσπαστικών σεχτών). Παρόλα αυτά –και αυτό είναι ενδεικτικό– όλα τα παρακλάδια της επίσημης Χριστιανικής Εκκλησίας (Καθολική, Προτεσταντική, Λουθηρανική) κράτησαν την ίδια στάση απέναντι στις μάγισσες[6]. Το Κράτος και η Εκκλησία ισχυροποιούνταν και ανέπτυσσαν μεταξύ τους περισσότερους δεσμούς, γεγονός που συνέπεσε με τη σχετική ανάπτυξη των πανεπιστημίων και των ελεύθερων επαγγελμάτων. Από αυτές τις νέες σφαίρες εξουσίας οι γυναίκες ήταν αναπόφευκτα αποκλεισμένες. Οι προσπάθειες της Εκκλησίας να αποκτήσει τον έλεγχο της ιδεολογίας, της γης και της διοικητικής λειτουργίας προήγαγαν όχι μόνο τις δίκες των μαγισσών, αλλά και τις ανακρίσεις της Ιεράς Εξέτασης που στοχοποιούσαν ριζοσπάστες, Εβραίους, Μουσουλμάνους, επιστήμονες αντιτιθέμενους στην Εκκλησία και οποιονδήποτε άλλον αποτελούσε εμπόδιο στην εξουσία της. Υπήρχαν πολλές φατρίες ανάμεσα στα ποικίλα παρακλάδια του Χριστιανισμού και η Εκκλησία δημιουργούσε διάφορους πολιτικούς εχθρούς όπως επίσης και πολιτικούς συμμάχους. Για παράδειγμα, μεταρρυθμιστές, όπως ο Ερρίκος ο Η’, κατόρθωσαν να αποσπάσουν από την Εκκλησία γη και πολιτική εξουσία.
Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, εγκαθιδρύθηκαν και θεμελιώθηκαν κάποια από τα δομικά στοιχεία του παγκόσμιου καπιταλισμού. Οι αποικίες εξήγαγαν περισσότερες πρώτες ύλες και σκλάβους, προωθώντας την ανάπτυξη του εμπορικού καπιταλισμού και εδραιώνοντας τον οικουμενικό διαχωρισμό Βορρά-Νότου και την ιδεολογία του ρατσισμού. Η ανάπτυξη της οικοτεχνίας, η μετανάστευση και η ημερομίσθια εργασία ενέτειναν τόσο το διαχωρισμό πόλης-υπαίθρου όσο και τον έμφυλο καταμερισμό της εργασίας. Το χρήμα απέκτησε σημαντικότερο ρόλο, τόσο για τις αναπτυσσόμενες εταιρίες εισαγωγών-εξαγωγών όσο και για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Στα μέσα του 16ου αιώνα πρωτοεμφανίζεται ο πληθωρισμός, εν μέρει ενισχυμένος από την εισαγωγή χρυσού και αργύρου από τις αποικίες, με συνεπακόλουθο την αύξηση της τιμής των τροφίμων και το λιμό (και τη δημιουργία των πρώτων σωρών σιτηρών, που συγκεντρώνονταν σκόπιμα για να διατηρηθούν οι τιμές σε ψηλά επίπεδα).
1600-1699
Το 17ο αιώνα, ο εμπορικός καπιταλισμός αναπτυσσόταν ραγδαία, οι πόλεις μεγάλωναν και όλο και περισσότερα εδάφη στην Αφρική και την Αμερική μετατρέπονταν σε αποικίες. Σημειώθηκαν τεράστια άλματα στην επιστήμη, την ιατρική και τη φιλοσοφία, και οι γιατροί καθιερώθηκαν ως επαγγελματίες που εξυπηρετούσαν τις ιατρικές ανάγκες της άρχουσας και μεσαίας τάξης.
Η περίφραξη και η ιδιωτικοποίηση της γης συνεχίστηκε γοργά, παράλληλα με τις αυξανόμενες ταξικές συγκρούσεις, καθώς οι άνθρωποι έχαναν τα μέσα για την επιβίωσή τους και τα δικαιώματά τους στη χρήση των κοινών γαιών για τη βοσκή ζώων ή τη συλλογή βοτάνων και ξυλείας[7]. Οι Περιφράξεις ήταν τμήμα της ανάδυσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής υπό την έννοια ότι οι άνθρωποι αναγκάζονταν πλέον να εργάζονται επ’αμοιβή και έπρεπε να πουλούν την εργατική τους δύναμη (δηλαδή τα σώματά τους και το χρόνο τους) ως εμπόρευμα. Από το 15ο μέχρι το 18ο αιώνα σε όλη την Αγγλία η γη περιφρασσόταν εξαιτίας της εκτροφής προβάτων, η οποία σε κάποιες περιοχές ήταν επικερδέστερη από τις καλλιέργειες και χρειαζόταν περισσότερη γη και λιγότερη εργασία[8]. Οι πόλεις μεγάλωναν σε μέγεθος όπως και οι μεταναστευτικές και νομαδικές κοινότητες που μετακινούνταν από το ένα μέρος στο άλλο -χωρίς πάντα να βρίσκουν δουλειά- και ήταν αναγκασμένες να βιώνουν ένα χαοτικό μίγμα μισθωτής εργασίας, ζητιανιάς και εκτεταμένης παραβατικότητας. Αυτοί οι «αλήτες» διώχτηκαν άγρια με πολλούς και διαφορετικούς νόμους και υποβλήθηκαν σε ένα εύρος ποινών συμπεριλαμβανομένου του δημόσιου μαστιγώματος και της φυλάκισης. Οι κοινωνικές αλλαγές δημιούργησαν ένα είδος ποινικοποίησης των «φτωχών».
Ανάμεσα στις μεταναστευτικές κοινότητες των αλητών που διασχίζανε την Ευρώπη υπήρχε ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών, πολλές από τις οποίες αναγκάστηκαν να αφήσουν τη γη τους λόγω των νομικών αλλαγών που περιόριζαν τα γυναικεία δικαιώματα στην κληρονομία κινητής και ακίνητης περιουσίας. Πολλές γυναίκες μετακινήθηκαν προς τις πόλεις για να βρουν δουλειά σε κάποια βιοτεχνία ή για να εργαστούν ως υπηρέτριες, χορεύτριες, νοσοκόμες ή πόρνες.
Πώς διεξαγόταν το κυνήγι μαγισσών
Το κυνήγι μαγισσών ήταν μια σειρά οργανωμένων, συντονισμένων, πολύμορφων και συστηματικών επιθέσεων. Η Εκκλησία έδινε τον ορισμό των μαγισσών. Οι γιατροί τις εξέταζαν, τις βασάνιζαν και έβγαζαν το πόρισμα. Οι νομομαθείς απήγγειλαν τις κατηγορίες και επέβλεπαν τις νομικές διαδικασίες. Και οι κρατικοί υπάλληλοι οργάνωναν τις εκτελέσεις.
Το πρώτο εγχειρίδιο αναγνώρισης μαγισσών, το Malleus Malei carum («το Σφυρί των Μαγισσών»), εκδόθηκε το 1484 από δύο δομινικανούς μοναχούς και διανεμήθηκε ευρέως σε όλη την Ευρώπη. Η ανάπτυξη της τυπογραφίας οδήγησε στην έκδοση πλήθους φυλλαδίων και εγχειριδίων κατά των μαγισσών και πολλοί κληρικοί, λόγιοι και μέλη βασιλικών οικογενειών, όπως ο Jean Bodin και ο βασιλιάς Ιάκωβος της Αγγλίας, εξέδωσαν τα δικά τους κείμενα.
Η πορεία των δικών ξεκίνησε με μια σταθερή διαδικασία κατήχησης από τις Αρχές, οι οποίες δημόσια εκδήλωναν την ανησυχία τους για την εξάπλωση της μαγείας. Τα θεατρικά έργα, οι ζωγραφικοί πίνακες, τα ποιήματα και τα θρησκευτικά κείμενα της εποχής, όλα μαζί βοήθησαν στη δημιουργία στερεότυπων δαιμονοποίησης των μαγισσών και στη διάδοση του φόβου. Οικυνηγοί μαγισσών ταξίδευαν από χωριό σε χωριό, ασκώντας προπαγάνδα και μεταφέροντας οδηγίες για το πώς μπορεί κανείς να αναγνωρίσει μια μάγισσα. Μέσω αναρτημένων ανακοινώσεων αναγγελλόταν η επερχόμενη έλευση του κυνηγού μαγισσών, σε δύο εβδομάδες για παράδειγμα, και έπρεπε ο καθένας να αρχίσει να αναγνωρίζει ποιες ήταν οι μάγισσες της περιοχής. Η άρνηση κάποιου να συνεργαστεί μπορούσε να θέσει τη ζωή του σε κίνδυνο. Οι μάγισσες κατηγορούνταν δημόσια και οποιοσδήποτε προσπαθούσε να βοηθήσει την κατηγορούμενη θεωρούνταν αμέσως και αυτός ύποπτος. Αυτή η προπαγάνδα σε συνδυασμό με το καθεστώς τρομοκρατίας που διήρκεσε διακόσια χρόνια είχε ανυπολόγιστες συνέπειες[9].
Οι δίκες ήταν μια φαρσοκωμωδία. Για τη στήριξη της κατηγορίας προσκομίζονταν τυχαία στοιχεία και η κατηγορούμενη δεν είχε σχεδόν καμιά ελπίδα απαλλαγής. Τα βασανιστήρια αποτελούσαν ένα πολύ μεγάλο τμήμα της διαδικασίας της δίκης. Ο Ιάκωβος Α’ έγραφε: «Αρνούνται να ομολογήσουν χωρίς βασανιστήρια, γεγονός που αποδεικνύει την ενοχή τους».
Τα βασανιστήρια αυτά ήταν άγρια και με ιδιαίτερη σεξουαλική βαναυσότητα. Το αδίκημα της μαγείας ήταν αόριστο, ασαφές και απροσδιόριστο, με έναν τρόπο που παραπέμπει στη σημερινή χρήση του όρου «τρομοκρατία» – ενός ασαφούς αλλά πολύ ισχυρού όρου, που εξυπηρετεί στην τοποθέτηση κάποιου πέρα από την υπόλοιπη ανθρωπότητα και πέρα από την προσδοκία ανθρώπινης μεταχείρισης. Όπως γράφει η Silvia Federici: «Η μεγάλη ασάφεια της κατηγορίας και το γεγονός ότι ήταν αδύνατο να αποδειχθεί ενώ την ίδια στιγμή προκαλούσε το μέγιστο τρόμο– της έδινε τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί, για να τιμωρήσει οποιαδήποτε μορφή διαμαρτυρίας και να γεννήσει υποψίες ακόμη και για τις πιο κοινές όψεις της καθημερινής ζωής»[10].
Περιγράφοντας το πώς θα έπρεπε να είναι οι δίκες, ο Jean Bodin δήλωνε: «Η απόδειξη αυτών των εγκλημάτων είναι τόσο σκοτεινή και τόσο δύσκολη, ώστε ούτε μια μάγισσα στο εκατομμύριο δε θα είχε κατηγορηθεί ή τιμωρηθεί αν η διαδικασία διεπόταν από τους συνηθισμένους νόμους. Όποιος κατηγορείται για μαγεία, δεν πρέπει να απαλλάσσεται ποτέ»[11].
Οι δίκες και οι εκτελέσεις –δι’ απαγχονισμού ή στην πυρά- ήταν δημόσιες εκδηλώσεις. Η παρακολούθησή τους ήταν υποχρεωτική για όλη την κοινότητα όπως και για τις κόρες των μαγισσών (μερικές φορές μάλιστα, ειδικά για αυτές). Οι κυνηγοί μαγισσών κατέφθαναν στην πόλη μαζί με γιατρούς, διοικητικούς υπαλλήλους, μέλη του κλήρου και δήμιους. Όλο το χωριό ήταν υποχρεωμένο να παρίσταται στην κεντρική πλατεία για μια δίκη-θέαμα, ένα μεγάλο γεγονός με αποκορύφωμα την εκτέλεση. Αν κάποιος απουσίαζε από τη δίκη ή ακόμα χειρότερα καταφερόταν εναντίον της διαδικασίας ή υπερασπιζόταν την κατηγορουμένη, αυτό εκλαμβανόταν ως παραδοχή ενοχής και η ζωή του έμπαινε σε κίνδυνο. Η δίνη του φόβου που απλώθηκε στην κοινωνία δεν ήταν διόλου αμελητέα, δεδομένου ότι αναφερόμαστε σε πόλεις όπου για δεκάδες χρόνια καίγονταν πλήθος γυναικών. Οι φοβισμένοι αυτοί άνθρωποι ήταν γείτονες, φίλοι και συγγενείς. Η αντίδραση στο φόβο που γέννησαν αυτές οι επαναλαμβανόμενες δημόσιες δίκες και εκτελέσεις, εξηγεί και την εμφάνιση περιστατικών γειτόνων που κατηγορούσαν ο ένας τον άλλο.
Αυτή λοιπόν είναι μία πολύ διαφορετική εκδοχή από την εξήγηση που δίνει συχνά η κυρίαρχη ανάγνωση της ιστορίας και αποδίδει το κυνήγι στη «φρενίτιδα κατά των μαγισσών» ή σε «κοινοτικές ψυχώσεις». Η υπόλοιπη μπροσούρα εστιάζει σε κάποια από τα αίτια του κυνηγιού μαγισσών και τις επιπτώσεις του.
«Αχώνευτες» ανεξάρτητες γυναίκες»
Με την ανάπτυξη του χρήματος, της μισθωτής εργασίας, των νέων επαγγελμάτων και της αστικοποίησης, το κυνήγι μαγισσών αποτέλεσε έναν από τους μηχανισμούς που χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο και την καθυπόταξη των γυναικών που απειλούσαν την τότε αναδυόμενη κοινωνική τάξη πραγμάτων με την κοινωνική και οικονομική ανεξαρτησία τους. Η Mary Daly υποστηρίζει ότι οι κατηγορούμενες ως μάγισσες, ήτανε «γυναίκες των οποίων η σωματική, διανοητική, οικονομική, ηθική και πνευματική ανεξαρτησία και δραστηριότητα απειλούσε βαθιά το ανδρικό μονοπώλιο σε κάθε τομέα»[12]. Καθώς οι γυναίκες αποκλείονταν από την οικονομική και πολιτική ζωή, η γελοιοποίηση και η βία χρησιμοποιούνταν για να επιβάλουν και να νομιμοποιήσουν τις νέες έμφυλες σχέσεις.
Οι γυναίκες με μεγάλη αυτοπεποίθηση που εκδήλωναν την οργή τους και έκαναν αισθητή την παρουσία τους, ήταν ήδη καταδικασμένες. Ο Reginald Scott δήλωνε το 1601 ότι «το βασικό σφάλμα των μαγισσών είναι ότι είναι στρίγκλες». Αναφερόταν στις γυναίκες που αντιμιλάνε στους άνδρες τους ή συζητούν μεταξύ τους. Ως στρίγκλα οριζόταν «η οξύθυμη και ευερέθιστη γυναίκα η οποία διαταράσσει τη δημόσια ειρήνη… και εντείνει την κοινωνική αναταραχή». Τα στερεότυπα αυτά, κομμάτι της προπαγάνδας που προωθούσε τον αποκλεισμό των γυναικών από τους εργασιακούς χώρους και τα αναπτυσσόμενα ελεύθερα επαγγέλματα, έκαναν ευκολότερη την επίθεση σε γυναίκες που εναντιώνονταν σ’ αυτό το καθεστώς και διεκδικούσαν την οικονομική και κοινωνική τους ανεξαρτησία. Για μια γυναίκα αποτελούσε έγκλημα να βγάζει γλώσσα, να σκαρφίζεται στιχάκια και παρατσούκλια ή σκωπτικά, προκλητικά τραγούδια.
Ένα ποίημα του1630 λέει:
“Να για την οικογένεια, μεγάλη δυστυχία
Να κάνει μούγκα ο κόκορας κι η κότα φασαρία
Δεν ξέρω περισσότερο τη φύση ποιος ταράζει
ο σύζυγος που προσκυνά ή η νύφη που διατάζει.”
Κι ένα άλλο:
“Ας χαίρονται οι θείες σου και όλο σου το σόϊ
που τρέμουνε σαν σε θωρούν, άντρες δυο μέτρα μπόϊ.
Να ξέρεις αμαζόνα μου, όλους αν τους πληγώσεις
πως μια ζωή ολόκληρη στο ράφι θα τη χώσεις.”[13]
Αλλά πίσω από αυτά τα φαιδρά ποιήματα μαινόταν ένας αληθινός και ιδιαίτερα μοχθηρός έμφυλος πόλεμος. Τα νομικά δικαιώματα των γυναικών σε όλη την Ευρώπη φαλκιδεύονταν σε τέτοιο βαθμό, ώστε αυτές έχασαν το δικαίωμα να κατέχουν ιδιοκτησία ή να αναπτύσσουν οποιαδήποτε άλλη οικονομική δραστηριότητα και να συνάπτουν ανεξάρτητες νομικές συμβάσεις.
Σε μερικές περιπτώσεις έχασαν ακόμη και το δικαίωμα να ζουν μόνες. Η γελοιοποίηση των ανεξάρτητων γυναικών μερικές φορές έφτανε σε σημείο να τις εξαναγκάζουν στο δρόμο να φοράν φίμωτρο – ή «χαλινάρι για στρίγκλες» (scold’s bridle).
Αυτή η πολιτισμική εκστρατεία για τη γελοιοποίηση και την κακοποίηση των ανεξάρτητων γυναικών προχωρούσε παράλληλα με τον αποκλεισμό των γυναικών από τη μισθωτή εργασία. Το γεγονός ότι στους άνδρες προσφέρονταν περισσότερες ευκαιρίες για εύρεση εργασίας δημιούργησε έναν έμφυλο διαχωρισμό στην εργατική τάξη. Στην πραγματικότητα, ένα μέρος της δουλειάς που αναλάμβαναν οι άντρες γινόταν συχνά από τις γυναίκες, όπως στην περίπτωση της οικιακής χειροτεχνίας. Τον μισθό για την εργασία που προσέφεραν οι γυναίκες τον έπαιρναν οι άντρες, ακόμα και για την εργασία της παραμάνας.
Αναφερόμενη τόσο στον τρόπο με τον οποίο οι Αρχές ενθάρρυναν τον αποκλεισμό των γυναικών από τη μισθοδοσία όσο και στο γεγονός ότι οι γυναίκες στην πραγματικότητα ήταν αυτές που εκτελούσαν την οικιακή και βιομηχανική εργασία, η Silvia Federici εξηγεί:
«Αυτή η συμμαχία μεταξύ των συντεχνιών και των Αρχών της πόλης παράλληλα με την συνεχιζόμενη ιδιωτικοποίηση της γης, σφυρηλάτησαν έναν καινούργιο έμφυλο καταμερισμό της εργασίας [...] αυτός ο καταμερισμός όριζε τις γυναίκες ως μητέρες, συζύγους, κόρες, χήρες, κάτι που απέκρυβε την ιδιότητά τους ως εργατριών, ενώ παράλληλα έδινε στους άντρες ελεύθερη πρόσβαση στο σώμα και την εργασία των γυναικών, καθώς και στο σώμα και την εργασία των παιδιών τους»[14].
Η ίδια υποστηρίζει ότι ο έμφυλος καταμερισμός της εργασίας ήταν μια σχέση εξουσίας που αποτέλεσε ακρογωνιαίο λίθο στη διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης και στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Το κυνήγι μαγισσών ενίσχυσε αυτήν την πολιτισμική και οικονομική καταπίεση με την απανταχού παρούσα απειλή της εκτέλεσης των ανυπάκουων.
Κοινωνικός έλεγχος – από το χωριό στο κράτος
Η απομάκρυνση από τις στενές βιοτικές σχέσεις του χωριού, μετατόπισε τον πατριαρχικό κοινωνικό έλεγχο από την πολιτισμική καταπίεση σε επίπεδο χωριού στη θέσπιση νόμων σε κρατικό επίπεδο.
Η ζωή στο χωριό πριν από το κυνήγι μαγισσών δεν αποτελούσε κανενός είδους αγροτικό παράδεισο, καθώς υπήρχε έντονος κοινωνικός έλεγχος και πολλοί έμφυλοι διαχωρισμοί. Ωστόσο ο κλειστός χαρακτήρας των κοινοτήτων σήμαινε ότι ο κοινωνικός έλεγχος ήταν ένα εσωτερικό ζήτημα. Η αντικοινωνική συμπεριφορά αντιμετωπιζόταν με εξοστρακισμό ή με γελοιοποίηση, όπως ήταν το παίξιμο «εκκωφαντικής» μουσικής έξω από τα σπίτια διασπαστικών μελών της κοινότητας. Υπήρχε πολύ μικρή ανοχή στην απείθεια, και όλα τα ζητήματα που αφορούσαν τη ζωή ήταν δημόσια. «Στην Αγγλία κάθε πολίτης δεσμεύεται από τον όρκο να επιτηρεί το σπίτι του γείτονα, ελέγχοντας κατά πόσο τα παντρεμένα ζευγάρια ζουν αρμονικά»[15]. Η έντονη οικονομική αλληλεξάρτηση των κοινοτήτων εξασφάλιζε ένα υψηλό επίπεδο κοινωνική συνοχής και ο γαιοκτήμονας έπαιζε απλώς έναν ρόλο οργάνου επιβολής του τοπικού status quo.
Κατά τη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα, οι κοινότητες κατέρρεαν εξαιτίας των Περιφράξεων, της μετανάστευσης, της ανόδου της ατομικής ιδιοκτησίας (ενισχυμένης από την αυξανόμενη χρήση του χρήματος ως μέσου ανταλλαγής) και της ανόδου της μισθωτής εργασίας. Οι γυναίκες αποκλείονταν όλο και περισσότερο από την οικονομική και κοινωνική ζωή και ο ρόλος τους περιοριζόταν όλο και περισσότερο εντός της οικιακής σφαίρας. Ο κοινωνικός έλεγχος απομακρύνθηκε από το χωριό και πέρασε στην επικράτεια της κεντρικής εξουσίας. Καθώς οι άνθρωποι μετατρέπονταν σε μεμονωμένες οικονομικές μονάδες, η ανάγκη για σύμπλευση σε κοινοτικό επίπεδο μειώθηκε ενώ αντίθετα αυξήθηκε ο οργανωμένος κοινωνικός έλεγχος. Σ’ αυτήν την ιστορική περίοδο, η Ευρώπη βίωσε για πρώτη φορά μια οργανωμένη, δικτυωμένη και εκτεταμένη «κυριαρχία» με νομικά, οικονομικά, πνευματικά και ηθικά όπλα.
Σε όλη αυτήν την περίοδο, μαζί με τη φυσική περίφραξη της κοινής γης, προέκυψε μια σειρά νόμων και αλλαγών στα ήθη που εμπόδιζαν ή απαγόρευαν τις παλιές μορφές της κοινοτικής ζωής, του εορτασμού, της διασκέδασης και του γλεντιού, που συνήθως λάμβαναν χώρα σε αυτές τις κοινότητες. Οι παλιές μορφές κοινοτικού εορτασμού αντικαταστάθηκαν από τα μυστήρια της Εκκλησίας, μετατρέποντας συλλογικές γιορτές, πανηγύρια, χορούς και όργια σε ανιαρές ιερατικές τελετές, βουτηγμένες στο καθήκον και την ενοχή.
Αναδομώντας τη γυναικεία σεξουαλικότητα
Μία από τις συνέπειες των δικών των μαγισσών ήταν η αλλαγή της οπτικής γύρω από τη γυναικεία σεξουαλικότητα και τα χαρακτηριστικά του γυναικείου φύλου, το οποίο χαρακτηρίστηκε πλέον ως ανίσχυρο. Σε περισσότερες από τις μισές δίκες, οι γυναίκες κατηγορούνταν για κάποιο σεξουαλικό έγκλημα όπως το σεξ εκτός γάμου, το σεξ με το Διάβολο, το σεξ με ζώα, κλπ. Η δαιμονοποίηση της ανεξάρτητης ή της μη αναπαραγωγικής σεξουαλικότητας των γυναικών αποτέλεσε το θεμέλιο για την ανάπτυξη της πυρηνικής οικογένειας και τη μετατροπή της γυναίκας σε ιδιοκτησία του συζύγου της.
Ορισμένες από τις πιο παράδοξες αναφορές σχετικά με τη γυναικεία σεξουαλικότητα βρίσκονται στο Malleus Malii carum, το οποίο περιέχει αποσπάσματα όπως:
«Και τι να σκεφτεί κανείς πλέον για εκείνες τις μάγισσες που συλλέγουν πλήθος αντρικών οργάνων και τα βάζουν σε φωλιές πουλιών ή τα κλείνουν σε κουτιά όπου αυτά κουνιούνται από μόνα τους σα ζωντανά μέλη και τρώνε βρώμη και καλαμπόκι, γεγονός που έχουν δει πολλοί και είναι ζήτημα κοινής διαπίστωσης;»
Ή ακόμη:
«Κάθε μαγεία προέρχεται από το σαρκικό πόθο, ο οποίος στις γυναίκες είναι ακόρεστος»[16].
Το τελευταίο απόσπασμα απεικονίζει τις γυναίκες ως σεξουαλικά δραστήριες και επιθετικές και βάσει αυτού οι άντρες μπορούσαν να κατηγορήσουν τις γυναίκες ότι τους παρέσυραν με μάγια να κάνουν σεξ, προκειμένου να δικαιολογήσουν έτσι ένα βιασμό ή να ξεγλιστρήσουν από ανεπιθύμητες σχέσεις ή εγκυμοσύνες. Αυτή η οπτική έρχεται σε αντίθεση με το μεταγενέστερο στερεότυπο των πράων και αδύναμων γυναικών, που αναπτύχθηκε πλήρως προς το τέλος των δικών των μαγισσών. Πριν από αυτή την περίοδο, οι γυναίκες συμμετείχαν πιο ισότιμα στις σεξουαλικές σχέσεις και αναπαριστάνονταν ως λάγνες, αρπακτικές και σεξουαλικά ισχυρές (αν και συχνά δαιμονικές). Το κυνήγι μαγισσών προκάλεσε φόβο για τη δυνατή γυναίκα και στη συνέχεια χρησιμοποίησε τη συμφωνία με το Διάβολο για να υποτιμήσει και να γελοιοποιήσει αυτή τη δύναμη. Η διαδικασία των δικών κατάφερε να μετατρέψει την αντίληψη για τη γυναικεία σεξουαλικότητα από επικίνδυνη αλλά ενεργή και ισχυρή, σε αδύναμη και ανίσχυρη. Ο Διάβολος έγινε ο κύριος του σεξουαλικού παιχνιδιού, αποπλανώντας και ελέγχοντας αδύναμες γυναίκες και υποβαθμίζοντας έτσι τη δύναμη τους στη θέση της υπηρέτριας του μοναδικού ισχυρού αρσενικού –του Διαβόλου.
Η συνολική αντίληψη για το Διάβολο ως πανίσχυρης οντότητας παρουσιάστηκε αυτήν τη χρονική περίοδο[17].
Στο παρελθόν αποτελούσε ένα είδος σκανδαλιάρικου αλλά σχετικά αδύναμου ταραχοποιού. Η εισαγωγή ενός αρσενικού, μοναδικού, κυρίαρχου κακού, εναρμονιζόταν με τη νέα εικόνα της γυναίκας ως πειθήνιας στην ανδρική δύναμη: ένας σύζυγος, ένας Θεός, ένας Διάβολος. Οι γυναίκες στερήθηκαν τη δύναμη και την αυτενέργειά τους, καθώς έγιναν απλές υπηρέτριες του Διαβόλου.
Η κατασκευή της πειθήνιας συζύγου και μητέρας, που αναπτύχθηκε εκείνη την περίοδο, διαρκεί μέχρι σήμερα και εξυπηρετεί θαυμάσια τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, παρέχοντας απλήρωτες μητέρες, εργάτριες και γυναίκες που παρέχουν φροντίδα, που παράγουν και αναπαράγουν την εργατική δύναμη. Η γυναίκα, τα παιδιά της και η εργασία της έγιναν ιδιοκτησία του συζύγου της.
Όλες οι μη αναπαραγωγικές μορφές της γυναικείας σεξουαλικότητας δαιμονοποιήθηκαν, συμπεριλαμβανομένης και της μετα-εμμηνοπαυσιακής σεξουαλικότητας, του λεσβιακού σεξ, της πορνείας, του σεξ μεταξύ των νέων και των ηλικιωμένων, του συλλογικού σεξ (όπως γινόταν στις γιορτές της άνοιξης) και της χρήσης αντισύλληψης. Η Federici λέει:
«Το κυνήγι μαγισσών καταδίκασε τη γυναικεία σεξουαλικότητα ως την πηγή κάθε κακού, αλλά αποτέλεσε επίσης το κύριο όχημα μιας ευρείας ανακατασκευής της σεξουαλικής ζωής που, προσαρμοσμένη στη νέα καπιταλιστική εργασιακή πειθαρχία, κήρυξε παράνομη κάθε σεξουαλική δραστηριότητα που απειλούσε την αναπαραγωγή, τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας στο εσωτερικό της οικογένειας ή καταλάμβανε χρόνο και ενέργεια από την εργασία»[18].
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η πορνεία έγινε παράνομη για πρώτη φορά και πολλές πόρνες κάηκαν ως μάγισσες[19]. Οι πόρνες ήταν οικονομικά και σεξουαλικά ανεξάρτητες γυναίκες και επομένως δεν ταίριαζαν στο καινούριο μοντέλο θηλυκότητας. Η μοιχεία έγινε αδίκημα που επέσυρε τη θανατική ποινή και η γέννηση παιδιού εκτός γάμου θεωρήθηκε παράνομη.
Οι γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση συχνά θανατώνονταν ως μάγισσες και το καινούριο στερεότυπο της γριάς μέγαιρας –απεγνωσμένη, καυλωμένη αλλά αποκρουστική– κατασκευάστηκε σε έντονη αντίθεση με τη σεβάσμια και νοιαστική σοφή γυναίκα ή γερόντισσα. Με την κατάρρευση της κοινοτικής ζωής και τις απαρχές της πυρηνικής οικογένειας, η κοινωνική θέση των ηλικιωμένων συγγενών υποβιβάστηκε. Στο Μεσαίωνα, τόσο η σοφή γυναίκα όσο και η πόρνη θεωρούνταν θετικές κοινωνικές φιγούρες. Αργότερα, δαιμονοποιήθηκαν, επειδή επιδίδονταν σε μη αναπαραγωγικό σεξ.
Οι λεσβίες κατηγορούνταν επίσης. Στη δίκη της Elizabeth Bennet, «o William Bonner είπε ότι η Elizabeth και η γυναίκα του ήταν ερωμένες και επιστήθιες φίλες και έκαναν πολύ παρέα». Όταν η σύζυγός του πέθανε, η Elizabeth κατηγορήθηκε ότι «την έσφιξε στην αγκαλιά της και τη σκότωσε». Πριν από αυτή την περίοδο, η λέξη «κουτσομπόλα» (gossip) σήμαινε φίλη, αλλά καθώς οι σχέσεις μεταξύ γυναικών κατέληξαν να θεωρούνται ύποπτες, η λέξη έγινε προσβλητική. Το 1576, η Margaret Belsed του Boreham καταδικάστηκε, γιατί «ήταν μάγισσα και δε ζούσε με τον άντρα της»[20].
Ως αντίδραση στην αστυνόμευση της προσωπικής και σεξουαλικής συμπεριφοράς, ριζοσπάστες αιρετικοί όπως οι Ταμπορίτες, οι Αδελφοί του Ελεύθερου Πνεύματος και οι Αναβαπτιστές, εναντιώνονταν στο θεσμό του γάμου και διακήρυτταν ότι η αγάπη των ανθρώπων ήταν πράξη και πράγμα καθ’εαυτό και δι’εαυτό, όπως ήταν και η ταύτιση με το Θεό.
Σοφές γυναίκες και θεραπεύτριες
Πριν από αυτή την περίοδο, η υγεία ήταν ο τομέας των θεραπευτριών που προέρχονταν από την αγροτική τάξη. Μέσα σε κάθε κοινότητα υπήρχαν γυναίκες με πάρα πολλές γνώσεις και ικανότητες. Το θέμα της υγείας εμφανιζόταν σε πολλές από τις δίκες –για παράδειγμα, σε περιστατικά που γυναίκες θεράπευαν κάποιον και αυτός νοσούσε πάλι ή όντως θεραπευόταν. Η μαγεία θεωρήθηκε τομέας της Εκκλησίας και η θεραπευτική τομέας του ιατρικού κατεστημένου. Οι δίκες των μαγισσών κατάφεραν να εξαφανίσουν αποτελεσματικά ένα τεράστιο κομμάτι της παραδοσιακής γνώσης και έτσι να αποσπάσουν τον έλεγχο του ανθρώπινου σώματος από τις φτωχές κοινότητες[21].
Οι θεραπευτές ήταν έμπειροι πρακτικοί που επωφελούνταν από τη συσσωρευμένη γνώση γενεών γύρω από την ανατομία και τα βότανα. Το ίδιο το γεγονός ότι προσπαθούσαν να θεραπεύσουν ή να επηρεάσουν την υγεία και το φυσικό κόσμο γινόταν αντιληπτό ως μαγεία, αν εφαρμοζόταν από γυναίκες, είτε αυτό βοηθούσε κάποιους ανθρώπους είτε όχι. Το αν η υγεία του ασθενούς βελτιωνόταν, χειροτέρευε ή έμενε στάσιμη από τις ενέργειες της κατηγορούμενης, ήταν αδιάφορο. Το 1548 ο Reginald Scott έλεγε: «Τη σήμερον ημέρα είναι το ίδιο να λες στα αγγλικά “είναι μάγισσα” ή “είναι σοφή γυναίκα”»[22].
Όλες οι θεραπείες θεωρούνταν ένα είδος θαύματος και οι θεραπεύτριες χρησιμοποιούσαν επίσης δεισιδαίμονα μάγια και ξόρκια. Το 16ο και 17ο αιώνα, η μαγεία και τα θαύματα έγιναν αποκλειστικός τομέας του Θεού, της Εκκλησίας ή του Διαβόλου και γι’ αυτό η μαγεία των ανθρώπων απορριπτόταν ή αντιμετωπιζόταν ως διαβολική[23].
Ένα εγχειρίδιο αναγνώρισης μαγισσών έλεγε: «…Στην ίδια κατηγορία τοποθετούμε και τις καλές μάγισσες, που δεν κάνουν κακό αλλά καλό, που δεν καταστρέφουν, αλλά λυτρώνουν… Θα ήταν χίλιες φορές καλύτερα για τον τόπο αν όλες οι μάγισσες θανατώνονταν, και κυρίως οι μάγισσες που ευεργετούν»[24].
Το έργο των αντρών μάγων και θεραπευτών, επίσης το δυσφημούσαν και το κατηγορούσαν, ωστόσο δεν επέσυρε τη θανατική ποινή. Ακόμη και σήμερα, η λέξη «μάγος» (wizard) σημαίνει έναν ειδικό σε κάτι (π.χ. ένας «μάγος των οικονομικών»), ενώ η «μάγισσα» (witch) αντιμετωπίζεται ως υποτιμητικός όρος[25].
Η Εκκλησία κατάφερε να εξισορροπήσει τον αυξανόμενο αριθμό των γιατρών πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, που ολοένα και περισσότερο προσλαμβάνονταν από τις άρχουσες τάξεις, επιβάλλοντας κάποιους όρους, όπως την ταυτόχρονη παρουσία ενός παπά.
Πολύ πριν αρχίσει το κυνήγι μαγισσών, οι γυναίκες αποκλείονταν εσκεμμένα από το αναπτυσσόμενο ιατρικό επάγγελμα, ακόμη και οι θεραπεύτριες με αστική μόρφωση[26]. Οι άντρες γιατροί με πανεπιστημιακή μόρφωση αυξάνονταν και, σύμφωνα με μια άποψη, οι δίκες των μαγισσών ήταν μια προσπάθεια να εξαλειφθεί ο ανταγωνισμός. Η πίστη στις μάγισσες εξυπηρετούσε επίσης στο να καλυφθεί η ανικανότητα των γιατρών. Για παράδειγμα, υπήρχε σχετική άγνοια γύρω από τον καρκίνο ή τα εγκεφαλικά επεισόδια και έτσι ήταν εύκολο για τους γιατρούς να αποδίδουν ανεξήγητους θανάτους σε δουλειά μαγισσών. Η δυναμική Εκκλησίας-γιατρού-μάγισσας εξηγείται καθαρά από τις Ehrenreich και English:
«Η συνεργασία μεταξύ Εκκλησίας, Κράτους και ιατρικού επαγγέλματος άνθισε πλήρως με τις δίκες των μαγισσών. Ο γιατρός παρουσιαζόταν ως ο “ειδικός” της ιατρικής, δίνοντας μία επιστημονική αύρα στην όλη διαδικασία. Το καθήκον του ήταν να κρίνει ποιες γυναίκες ήταν μάγισσες και ποια δεινά προκλήθηκαν από μάγια. Στο κυνήγι μαγισσών η Εκκλησία ρητά νομιμοποίησε τον επαγγελματισμό των γιατρών, αποκηρύττοντας τη μη επαγγελματική θεραπεία ως αιρετική: “Αν μία γυναίκα τολμήσει να θεραπεύσει χωρίς να έχει σπουδάσει, τότε είναι μάγισσα και πρέπει να πεθάνει”. Η διάκριση μεταξύ “θηλυκής” μαγγανείας και “αρσενικής” ιατρικής επιστήμης παγιώθηκε από τους ίδιους τους ρόλους του γιατρού και της μάγισσας στη δίκη… Ο γιατρός τοποθετήθηκε στο πλευρό του Θεού και του Νόμου, ένας επαγγελματίας κοντά στους νομικούς και τους θεολόγους, ενώ η μάγισσα τοποθετήθηκε στο πλευρό του σκότους, του κακού και της μαγείας. Ο γιατρός χρωστούσε το νέο του κύρος όχι σε δικά του ιατρικά ή επιστημονικά επιτεύγματα αλλά στην Εκκλησία και το Κράτος, το οποίο υπηρετούσε τόσο καλά… Το κυνήγι μαγισσών δεν εξαφάνισε εντελώς τη θεραπεύτρια της κατώτερης τάξης, αλλά τη στιγμάτισε για πάντα ως δεισιδαίμονα και κατά κανόνα μοχθηρή».
Η γέννα και οι Μαίες
«Κανείς δεν κάνει περισσότερο κακό στην Καθολική Εκκλησία απ’ όσο οι μαίες», αποφαινόταν το Malleus Malei carum. Και η Παπική Βούλα του 1484 έγραφε: «Οι μάγισσες καταστρέφουν το γόνο των γυναικών… Εμποδίζουν τους άντρες να τεκνοποιήσουν και τις γυναίκες να συλλάβουν». Κάθε σχετική γυναικολογική πρακτική –η μαιευτική, η αντισύλληψη, η άμβλωση – καταδικάστηκε. Αυτή η καταδίκη στόχευε στον έλεγχο του σώματος και ειδικότερα του γυναικείου σώματος όπως και στον έλεγχο της αναπαραγωγής.
Τον καιρό των δικών των μαγισσών, το κεφάλαιο και το Κράτος έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ρυθμό των γεννήσεων καθώς θεωρούσαν το μεγάλο πληθυσμό σημάδι ενός εύπορου έθνους και αποζητούσαν εργατικό δυναμικό. Υπήρχε έντονη ανησυχία για το ενδεχόμενο δημογραφικής κατάρρευσης καθώς οι επιδημίες πανώλης και ο πόλεμος είχαν μειώσει αισθητά τον πληθυσμό. Ως εκ τούτου οι αρχές ήταν αντίθετες στην άμβλωση και την αντισύλληψη (τα παραμύθια για μάγισσες που σκότωναν παιδιά είναι απότοκο αυτής της εκστρατείας). Πολλές από τις πρώτες μάγισσες που κάηκαν στην πυρά ασχολούνταν με την αντισύλληψη και την άμβλωση και υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν ότι οι γυναίκες πραγματικά έλεγχαν τους ρυθμούς των γεννήσεων μέσα στις κοινότητές τους κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Οι αρχές δεν ήθελαν να αφήσουν τον έλεγχο της αναπαραγωγής στα χέρια των γυναικών της κατώτερης τάξης και οι δίκες των μαγισσών ήταν εν μέρει ένας τρόπος να αρπάξουν τον έλεγχο αυτής της γνώσης, που πρωτύτερα αποτελούσε ένα «θηλυκό μυστήριο». Η ικανότητα των γυναικών να ελέγχουν την αναπαραγωγικότητά τους μειώθηκε σημαντικά και η παραδοσιακή γνώση των κοινοτήτων καταληστεύτηκε καθώς οι μαίες και οι άλλες γυναίκες αποκλείονταν από την όλη διαδικασία της γέννας. Στο μέτρο που τα παιδιά αποτελούν προϊόν της γυναικείας εργασίας, ο έλεγχος της αναπαραγωγής σήμαινε την αποξένωση των γυναικών από το ίδια τους τα σώματα, όπως και από τον έλεγχο της συχνότητας, του τόπου και του χρόνου της τεκνοποίησης.
Στην πραγματικότητα, χρειάστηκαν περισσότερα από εκατό χρόνια για να αποκτήσουν οι γιατροί το μονοπώλιο της παρακολούθησης των τοκετών. Το 17ο αιώνα οι χειρουργοί άρχισαν να ξεγεννούν μωρά χρησιμοποιώντας εμβρυουλκούς, στις δε γυναίκες απαγορεύτηκε να κάνουν χειρουργεία. Το 18ο αιώνα οι περισσότερες γέννες παρακολουθούνταν αποκλειστικά από γιατρούς και όταν οι γυναίκες μαίες στην Αγγλία οργανώθηκαν και κατηγόρησαν τους άντρες εισβολείς για εμπορευματοποίηση της γέννας και για επικίνδυνη, εσφαλμένη χρήση του εμβρυουλκού, υποτιμήθηκαν εύκολα ως αδαείς «γριές», αγκιστρωμένες στις δεισιδαιμονίες του παρελθόντος. Οι δίκες των μαγισσών ήταν η διαδικασία που είχε σπείρει τους σπόρους αυτής της στάσης.
Το 16ο αιώνα έγινε υποχρεωτικό για τις μαίες στη Γαλλία και τη Γερμανία να δηλώνουν όλες τις γεννήσεις στο Κράτος συμπεριλαμβανομένων και των γεννήσεων νεκρών νεογνών. Σήμερα είναι παράνομη η μη καταγραφή γεννήσεων στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, ενώ σε όλο τον κόσμο υπάρχει σημαντικός έλεγχος της αναπαραγωγής από τις αρχές. Ο έλεγχος αυτός ποικίλει από την καθολική απαγόρευση της αντισύλληψης και της διακοπής της εγκυμοσύνης μέχρι τα κρατικά προγράμματα πληθυσμιακού ελέγχου στην Κίνα και από τη στείρωση σε ορισμένες Ζώνες Ελεύθερου Εμπορίου έως την απόρριψη των θηλυκών εμβρύων στην πατριαρχική κοινωνία της Ινδίας. Ο βαθμός στον οποίο η γέννα έχει ιατρικοποιηθεί και γίνεται αντιληπτή με όρους επικινδυνότητας, καθώς και η πίστη που έχουμε στις φαινομενικά μαγικές δυνάμεις των γιατρών και των νοσοκομείων (παρά τη συχνή απογοήτευσή μας από το ιατρικό σύστημα) αποτελούν μαρτυρίες αυτής της μάχης στο παρόν[27].
Η άνοδος της επιστήμης και οι ολέθριες συνέπειές της
Ο αφανισμός των θεραπευτριών και των μαιών συμπορεύτηκε με την άνοδο του νέου «ορθολογισμού». Οι νέοι επιστήμονες ήταν απόλυτα συνένοχοι στις δίκες των μαγισσών. Οι δίκες αυτές δεν αποτελούσαν κατάλοιπο μιας περασμένης εποχής μαγείας και προκατάληψης, αλλά κατά κύριο λόγο ήταν κομμάτι μιας εκστρατείας των ίδιων των ανθρώπων του «Διαφωτισμού». Το συνολικό πλαίσιο ήταν η μάχη για την «αλήθεια», η έννοια του ελέγχου του φυσικού κόσμου, η αποδοχή της ιεραρχίας ως «φυσικής» και ο ιδιαίτερα χρήσιμος στον καπιταλισμό διαχωρισμός σώματος -νου.
Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι η γνώση των θεραπευτριών ήταν σε μεγάλο βαθμό εμπειρική, κερδισμένη μέσα από την αιτιακή σκέψη και τον πειραματισμό, η οποία στις μέρες μας διατυμπανίζεται ως προϊόν της μοντέρνας επιστήμης και υποτίθεται ότι αναπαριστά την πρόοδο από τα «δεισιδαιμονικά» συστήματα σκέψης του Μεσαίωνα[28]. Ένα τεράστιο κομμάτι γνώσης της βοτανολογίας, που μεταλαμπαδεύτηκε μεταξύ γενεών γυναικών, εξαφανίστηκε κατά τη διάρκεια των δικών. Επρόκειτο για γνώσεις και πρακτικές που χρειάστηκαν ολόκληρους αιώνες εξέλιξης και οι βοτανολόγοι στις μέρες μας δουλεύουν σκληρά, προσπαθώντας να ανακτήσουν και να ξαναανακαλύψουν αυτή τη γνώση. Οι άντρες επιστήμονες και γιατροί του 14ου και 15ου αιώνα βάσισαν τη γνώση τους στη φιλοσοφία και τις ιερατικές σπουδές[29] ενώ οι θεραπεύτριες αντιθέτως είχαν γνώση της χημείας, της φυτολογίας, των φυσικών επιστημών, της φαρμακολογίας και της ανατομίας.
Ο Παράκελσος, ο οποίος συχνά αναφέρεται ως ο πατέρας της σύγχρονης ιατρικής, έλεγε το 1527 πως «από τις μάγισσες έμαθε όλα όσα ήξερε»[30]. Ο μύθος ότι ο Διαφωτισμός απαρτιζόταν από ανθρώπους της νεωτερικότητας οι οποίοι προήγαγαν τον ορθολογισμό και τον εμπειρισμό πρέπει να επανεξεταστεί υπό το πρίσμα του κυνηγιού των μαγισσών.
Πολλοί άντρες που εγκωμιάστηκαν ως πατέρες της σύγχρονης επιστήμης ήταν βαθιά αναμειγμένοι στο κυνήγι μαγισσών, όπως για παράδειγμα ο Robert Boyle, ο h omas Hobbes και ο Francis Bacon, ο οποίος μάλιστα εξέθεσε την άποψή του για τη μάστιγα των μαγισσών παράλληλα με την πιο διάσημη «επιστημονική ορθολογικότητά» του[31]. Αυτοί οι «ορθολογιστές» συζητούσαν σοβαρά στους ακαδημαϊκούς κύκλους μέχρι το τέλος του 18ου για τη μαγεία και γύρω από κείμενα όπως το Malleus Malei carum, το οποίο φαντάζει τόσο γελοίο σήμερα. Όσοι συνηγορούσαν υπέρ της αληθινά εμπειρικής επιστήμης, όπως ο Γαλιλαίος και ο Κοπέρνικος, κατηγορήθηκαν για αίρεση. Η Εκκλησίας ήταν τόσο κατά των λαϊκών θεραπευτών και της κοινής μαγείας όσο και εναντίον μερικών από τους νέους επιστήμονες: οι άνθρωποι θα έπρεπε να βασίζονται στην πίστη και μόνο, αφού οι αισθήσεις ήταν «η παιδική χαρά του Διαβόλου» και μονάχα οι εκπρόσωποι του Θεού μπορούσαν να κάνουν θαύματα. Πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι, όπως εκείνοι της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, που κατάφεραν να αναπτύξουν μοντέρνες ιδέες καθησυχάζοντας ταυτόχρονα την εκκλησία, ήταν αυτοί που ενεπλάκησαν περισσότερο στο κυνήγι μαγισσών.
Περισσότερα στοιχεία για τη βαναυσότητα της γέννησης της μοντέρνας επιστήμης και ιατρικής καταμαρτυρούν οι αίθουσες βασανιστηρίων του κυνηγιού των μαγισσών –οι οποίες χρησίμευαν ως ιατρικά εργαστήρια και βρίσκονταν υπό την επίβλεψη γιατρών– καθώς και οι ανατομές σε ανθρώπους.
Οι δημόσιοι απαγχονισμοί ακολουθούνταν από μία μάχη για το πτώμα, καθώς τα μέλη της οικογένειας προσπαθούσαν να το σώσουν από τους χειρουργούς που προέβαιναν σε εξευτελιστικές δημόσιες αυτοψίες[32].
Η γνώση είναι δύναμη και αυτή η δύναμη βρισκόταν στα χέρια των γυναικών της εργατικής ή της αγροτικής τάξης. Το μονοπώλιο στη θεραπεία και τη θεωρία –και άρα το μονοπώλιο του ελέγχου του σώματος – ήταν υπό αμφισβήτηση. Οι νέες φιλοσοφίες και επιστήμες της εποχής κατασκεύαζαν μία νέα οπτική του σώματος ως μηχανής που πρέπει να ελεγχθεί (από το νου, την εργασία, το Κράτος ή τους γιατρούς). Οι νέες μορφές εργασίας και κοινωνικών σχέσεων ήθελαν να ελέγχουν τα σώματα και ειδικά τα σώματα των γυναικών, οι οποίες όφειλαν να παράγουν τη νέα γενιά από τα κορμιά τους, να είναι διαθέσιμες και να ελέγχονται από τους συζύγους τους, αλλά και να αναλώνουν τα σώματά τους στα νέα συστήματα, χάνοντας τον έλεγχο της γνώσης πάνω σε αυτά. Η μισθωτή εργασία εισήγαγε το διαχωρισμό μεταξύ της «εργασίας» και κάθε άλλης δραστηριότητας, κάνοντας ξεκάθαρο ότι τα σώματά μας είναι στη διάθεση του αφεντικού κατά τη διάρκεια της εργασίας. Η Silvia Federici γράφει:
«Όπως οι Περιφράξεις απαλλοτρίωσαν την κοινοτική γη των αγροτών, έτσι και οι κυνηγοί μαγισσών απαλλοτρίωσαν τα σώματα των γυναικών, τα οποία στο εξής ήταν “απελευθερωμένα” από κάθε εμπόδιο στη λειτουργία τους ως μηχανών παραγωγής εργατικού δυναμικού. Υπό την απειλή της πυράς ανεγέρθηκαν γύρω από τα γυναικεία σώματα οι πιο τρομεροί φραγμοί απ’ό,τι είχαν ποτέ ανεγερθεί από την περίφραξη των κοινών»[33].
Οι ηλικιωμένες γυναίκες και η άνοδος της ατομικής ιδιοκτησίας
Οι δίκες των μαγισσών χρησιμοποιήθηκαν για να δαιμονοποιήσουν τις ζητιάνες και να ανακουφίσουν μ’ αυτόν τον τρόπο από τις ενοχές τα πλουσιότερα μέλη της ίδιας κοινότητας, να οικειοποιηθούν την ιδιοκτησία των ανύπαντρων γυναικών και να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε αντίσταση ή έγκλημα τελούνταν ως αντίδραση στην αυξανόμενη φτώχεια.
Γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα, η οικονομική κατάσταση έγινε αφόρητη για πολλούς ανθρώπους καθώς ανέβηκε η τιμή του ψωμιού και κάποιοι εκδιώχτηκαν από τις κοινές γαίες και τα χωράφια τους. Οι γυναίκες εξαναγκάζονταν να ζητιανέψουν ή να κλέψουν για να μπορέσουν να εξασφαλίσουν τα αναγκαία για αυτές και τα παιδιά τους. Η συσχέτιση ανάμεσα στις Περιφράξεις και στις δίκες των μαγισσών αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στην Αγγλία η πλειοψηφία των δικών έλαβαν χώρα στο Essex, όπου το μεγαλύτερο μέρος της γης είχε περιφραχτεί, ενώ στα Highlands της Σκωτίας, όπου η συλλογική ζωή συνεχιζόταν, δεν υπάρχουν στοιχεία για κυνήγι μαγισσών. Η αυξανόμενη χρήση του χρήματος εκτράχυνε τους ταξικούς διαχωρισμούς, εκδιώκοντας κάποιους ανθρώπους από τη γη τους και μετατρέποντας άλλους σε μικρούς επιχειρηματίες. Υπάρχει μία ξεκάθαρη συσχέτιση μεταξύ του αριθμού των δικών των μαγισσών και της ανόδου των τιμών των τροφίμων. Μία συσχέτιση η οποία μπορεί να εξηγηθεί, αν ερμηνεύσουμε τις δίκες ως αντίδραση στις εξεγέρσεις ενάντια στις τιμές των τροφίμων και/ή ως το αποτέλεσμα του ανταγωνισμού για τους ήδη ανεπαρκείς πόρους, καθώς στις κατηγορούμενες απαγορευόταν η πρόσβαση στους πόρους αυτούς.
Πολλές από τις γυναίκες που δολοφονήθηκαν ήταν χήρες. Στην Αγγλία εκείνη περίπου την εποχή έγιναν αλλαγές στη νομοθεσία που αφορούσε την ιδιοκτησία των γυναικών, έτσι ώστε οι χήρες να κληρονομούν το ένα τρίτο της περιουσίας του συζύγου τους και όχι ολόκληρη την περιουσία. Στην Ιταλία, ακόμα και αυτό το ένα τρίτο δεν αποδιδόταν στις χήρες, εξωθώντας τες στην επαιτεία και την περιπλάνηση. Η ενοικιαζόμενη ιδιοκτησία δεν περνούσε αυτόματα στη χήρα. Ο αγγλικοί Νόμοι κατά της Φτώχειας (Poor Laws) στιγμάτισαν τους φτωχούς, απαγόρευσαν την επαιτεία χωρίς άδεια και στη συνέχεια όρισαν κάθε ενορία υπεύθυνη για τους δικούς της φτωχούς και έθεσαν ως κριτήριο εντοπιότητας τη γέννηση, το γάμο ή τη μαθητεία. Όσοι δεν μπορούσαν να αποδείξουν ότι ήταν μόνιμοι κάτοικοι θα εκτοπίζονταν δια της βίας, συνήθως εκατοντάδες μίλια μακριά. Η πρακτική αυτή έφερνε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση όσους εξαναγκάζονταν να μεταναστεύσουν, ιδίως προς πλουσιότερες πόλεις, όπου οι έλεγχοι διαμονής ήταν αυστηρότεροι.
Οι γυναίκες που παραδοσιακά αποτελούσαν τμήμα μιας κοινότητας με στενούς δεσμούς, εξαναγκάστηκαν πλέον να ζητιανεύουν από τους κάπως πλουσιότερους γείτονές τους. Καθώς η ατομική ιδιοκτησία αντικατέστησε τα Κοινά, η οικογένεια έγινε μία απομονωμένη οικονομική μονάδα. Οι μάγισσες κατηγορήθηκαν ότι: «πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι για μία κανάτα γάλα, σούπα, μαγιά ή κάποια άλλη βοήθεια, χωρίς την οποία δεν θα μπορούσαν να ζήσουν». Ο Keith Tomas υποστηρίζει ότι το να κατηγορηθεί κάποια ως μάγισσα μπορούσε να ανακουφίσει τη γειτονιά από την ενοχή και την ευθύνη της φροντίδας μιας εξαρτώμενης γειτόνισσας[34]. Το αίσθημα κάποιου ότι κουβαλάει μία κατάρα μπορεί να πηγάζει επίσης από την υπερένταση και την ενοχή πως έχει παραμελήσει και αποδοκιμάσει μέλη της ίδιας του της κοινότητας. Στην πραγματικότητα, σε πολλές δίκες ο κατήγορος είχε προηγουμένως αδικήσει την κατηγορούμενη γυναίκα, π.χ. είχε αρνηθεί να της δώσει ελεημοσύνη. Για παράδειγμα:
«Η γριά πέρασε μπροστά από την πόρτα όπου η Mary Glover καθόταν κι έτρωγε ένα φρέσκο σταρένιο καρβέλι, η γριά την κοίταξε διαπεραστικά αλλά συνέχισε χωρίς να πει τίποτε κι αμέσως μετά γύρισε απότομα και με το ίδιο βλέμμα αποχώρησε σιωπηλά. Τότε, το ψωμί που μασούσε η Mary έπεσε από το στόμα της και η ίδια έπεσε από το σκαμνί που καθόταν παραδομένη σε οδυνηρούς σπασμούς»[35].
Οι δίκες επέτρεψαν την εξέλιξη της καπιταλιστικής νοοτροπίας της ατομικής ιδιοκτησίας και του πλούτου, καθώς αυτοί στους οποίους προηγουμένως παρέχονταν τα αναγκαία ως μέλη του συνόλου έγιναν ζητιάνοι εξαρτημένοι από τη φιλανθρωπία. Οι χήρες που αποκλείονταν από τις γιορτές και τα συναφή αποτέλεσαν την καταγωγή παραμυθιών όπως Η Ωραία Κοιμωμένη. Οι γυναίκες έγιναν ο αποδιοπομπαίος τράγος για κάθε είδους δεινά –θανάτους, κακές σοδειές, ασθένειες των ζώων κλπ– και με τέτοιο τρόπο ώστε η αναδυόμενη μεσαία τάξη να μπορέσει να διασφαλίσει μεγαλύτερο μερίδιο στους ήδη ανεπαρκείς πόρους.
Οι δίκες μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν και για άλλους σκοπούς, όπως για να διευκολύνουν τις αρχές να κατάσχουν όποια ιδιοκτησία ή περιουσία είχαν οι γυναίκες – γεγονός που μπορεί να εξηγήσει τον αριθμό των οικονομικά ανεξάρτητων γυναικών που θανατώθηκαν. Η Μaria Mies υποστηρίζει ότι τα χρήματα που αποκτήθηκαν με αυτόν τον τρόπο ήταν πολύ περισσότερα απ’ ό,τι υποθέτουμε και παραθέτει αυτό το γράμμα από τον Bailif Geiss στον Λόρδο Lindheim:
«Αν η εξοχότητά σας ήταν πρόθυμη να ξεκινήσει τις εκτελέσεις, θα σας προσφέραμε ευχαρίστως τα ξύλα για τη φωτιά και θα αναλαμβάναμε οποιαδήποτε άλλα έξοδα. Και η εξοχότητα σας θα κέρδιζε τόσα, ώστε τόσο η γέφυρα όσο και η εκκλησία θα μπορούσαν να επισκευαστούν. Επιπλέον, θα μπορούσατε να εισπράξετε τόσα πολλά, ώστε να εξασφαλίσετε καλύτερους μισθούς για τους υπηρέτες σας στο μέλλον, αφού θα μπορούσε κανείς να κατασχέσει ολόκληρα σπίτια και μάλιστα τα καλύτερα από αυτά»[36].
Η αναγνώριση μαγισσών έγινε επικερδής επιχείρηση –για παράδειγμα, οι διάφοροι εκτελεστές, δήμιοι, διοικητικοί υπάλληλοι κλπ έπαιρναν μισθό και οι κυνηγοί μαγισσών δωροδοκούνταν για να μην κατηγορήσουν κάποιον. Σε έγγραφα που δίνουν λεπτομέρειες σχετικά με τα έξοδα των δικών συμπεριλαμβάνεται η ξυλεία, τα όργανα βασανιστηρίων και η μπύρα για τα μέλη του δικαστηρίου. Στην Ιρλανδία συγκεκριμένα, όπου σκοτώθηκαν κάποιες ιδιαίτερα πλούσιες γυναίκες, η άρχουσα τάξη τελικά ενοχλήθηκε και σταμάτησε να υποστηρίζει τις δίκες.
Οργανωμένες γυναίκες, οργανωμένη αντίσταση
Οι δίκες στοχοποίησαν επαναστατημένες γυναίκες και ομάδες οι οποίες αποτελούσαν μέρος της γενικευμένης και υψηλής έντασης ταξικής αντίστασης στην οικονομική αναδιάρθρωση, στα χωριά όσο και σε επίπεδο περιφέρειας. Επιπρόσθετα, διέρρηξαν την ταξική αντίσταση, δημιουργώντας έναν έμφυλο διαχωρισμό. Το κυνήγι μαγισσών ίσως αποτέλεσε, εν μέρει, μια επίθεση της άρχουσας τάξης ως απάντηση στους έντονους ταξικούς αγώνες του προηγούμενου αιώνα και τη συνεπακόλουθη κρίση συσσώρευσης για την ίδια την άρχουσα τάξη.
Οι γυναίκες, φυσικά, συμμετείχαν στις ομάδες και τα δίκτυα, μοιράζοντας βότανα, γνώσεις, δεξιότητες, συντροφικότητα, φιλία. Μία από τις κύριες κατηγορίες ήταν εκείνη της συμμετοχής σε οργανωμένη εξέγερση. Και για να είμαστε ακριβείς αυτές οι γυναίκες όντως συμμετείχαν σε τέτοιες εξεγέρσεις. Τα διαβόητα Σαμπάτ (Sabbat) –νυχτερινές συναντήσεις, χοροί ή πανηγύρια– ήταν οι συναθροίσεις και οι γιορτές εκείνων των επαναστατημένων κοινοτήτων. Αντιμετωπίζοντας τη φτώχεια και την καταπίεση, αυτά τα δίκτυα πολιτικοποιήθηκαν και οργανώθηκαν. Για παράδειγμα, οι γυναίκες οι οποίες «γκρέμισαν τους φράκτες και τις αγκαθωτές περιφράξεις» στο Lincolnshire το 1608. Ή εκείνες οι γυναίκες οι οποίες «αποφάσισαν να συγκεντρωθούν μια νύχτα για να ξεριζώσουν φράχτες και να ισοπεδώσουν τα χαντάκια στις παρυφές του δρόμου» το 1608 στο Warwickshire. Ή οι γυναίκες οι οποίες, αφού κατέστρεψαν μια περίφραξη στο York το 1624, «κάπνισαν και ήπιαν αγγλική μπύρα μετά το κατόρθωμά τους»[37]. Γυναίκες επίσης ήταν αυτές που υποκίνησαν τις εξεγέρσεις στο Montpellier, στη Γαλλία, το 1645 και στην Cordoba, στην Ισπανία, το 1652. Γυναίκες ήταν αυτές έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στους Πολέμους των Χωρικών στη Γερμανία στις δεκαετίες 1520 και 1530 και πολλές γυναίκες αποτελούσαν μέλη διαφόρων αιρετικών σεχτών.
Τα πρακτικά των δικών εμφανίζουν πολλές γυναίκες κατηγορούμενες για ανταρσία εναντίον μελών της τοπικής άρχουσας τάξης, όπως εκείνες που κατηγορήθηκαν για ανταρσία εναντίον του χωροφύλακα του χωριού, ο οποίος προσπαθούσε να πάρει τους γιους τους στο στρατό ή εναντίον του Επόπτη των Φτωχών, ο οποίος υπέβαλλε τα παιδιά τους σε καταναγκαστική εργασία. Η Joan Peachy κατηγορήθηκε για μαγεία το 1582 επειδή παραπονέθηκε πως αυτός που διενεργούσε έρανο για τους φτωχούς, της έδωσε κατώτερης ποιότητας ψωμί. Στη δίκη της Margaret Harkett το 1585 αναφέρθηκε ότι:
«Ο υπηρέτης του William Goodwin αρνήθηκε τη μαγιά της και κατόπιν αυτού η μπύρα του ξεράθηκε. Ένας επιστάτης του αγροκτήματος την έπιασε να μαζεύει ξύλα στη γη του αφέντη του και την ξυλοκόπησε. Ο επιστάτης τρελάθηκε… Ένας ευγενής είπε στον υπηρέτη του να αρνηθεί το βουτυρόγαλά της. Κατόπιν τούτου, δεν μπορούσαν να κάνουν βούτυρο»[38].
Άλλες γυναίκες κατηγορήθηκαν για επιθέσεις ενάντια στους τοπικούς τυράννους, τις Περιφράξεις και την καταπάτηση του δικαιώματος στη μετακίνηση. Οι πραγματικές ομάδες μαγισσών δεν ήταν αιρετικές προσκυνήτριες του Διαβόλου αλλά μυστικές ομάδες αντιφρονουσών γυναικών (ή μικτές ομάδες) – δυσαρεστημένων, οργισμένων και αποστερημένων του δικαιώματος ψήφου.
Η Εξουσία ήταν τρομοκρατημένη με τις αυτοοργανωμένες ομάδες και τα αυτοοργανωμένα δίκτυα. Το 1920 ο Montague Summers, μεταφραστής του Malleus Malei carum, έγραφε:
«Οι μάγισσες ήταν ένα εκτεταμένο πολιτικό κίνημα, μια οργανωμένη ένωση, αναρχική και αντικοινωνική, μια παγκόσμια συνωμοσία κατά των πολιτισμών»[39].
Εκείνη την εποχή –ακριβώς όπως και σήμερα- οι κυνηγοί μαγισσών ήταν, στην ουσία, οι πραγματικοί αρχιτέκτονες των οργανωμένων αντικοινωνικών τρομο-συνωμοσιών: «μια καλά υπολογισμένη από την άρχουσα τάξη εκστρατεία κατατρομοκράτησης, η οποία οργανώθηκε, χρηματοδοτήθηκε και εκτελέστηκε από την Εκκλησία και το κράτος»[40].
Η περίοδος πριν το απόγειο των δικών των μαγισσών ήταν πολιτικά εκρηκτική σε όλη την Ευρώπη. Η γέννηση της νέας τάξης πραγμάτων ήταν, όπως πάντα, μια αιματοβαμμένη διαδικασία: Οι Πόλεμοι των Χωρικών στη Γερμανία, η άνοδος και εξόντωση των αιρετικών σεχτών ή των ριζοσπαστικών χριστιανικών ομάδων, οι μάχες ενάντια στις Περιφράξεις στην Αγγλία, η εξέγερση των Croquants ενάντια στο φόρο της δεκάτης, τους φόρους γενικότερα και την τιμή του ψωμιού στη Γαλλία. Σ’ όλους αυτούς τους αγώνες οι γυναίκες έπαιξαν κεντρικό ρόλο. Αποτελούσαν ζωτικό κομμάτι των κοινοτήτων που δέχονταν επίθεση καθώς και ζωτικό κομμάτι του αγώνα ενάντια στις επιθέσεις αυτές. Οι δίκες αποτέλεσαν «έναν ταξικό πόλεμο με άλλα μέσα. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι ο φόβος για νέες εξεγέρσεις συνδεόταν με την εμμονή των δημοσίων κατηγόρων κατά των Σαμπάτ των μαγισσών»[41]. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, κάθε αγροτική σύναξη, γιορτή ή χορός χαρακτηριζόταν από την Εξουσία ως ένα υποκρυπτόμενο Σαμπάτ. Το κυνήγι μαγισσών εξόντωσε τις γυναίκες εκείνες που κρατούσαν ζωντανή στη μνήμη τους τους Πολέμους των Χωρικών, τους αγώνες για την υπεράσπιση των Κοινών, τις γυναίκες που θυμόντουσαν τις συγκρούσεις και τις επιδρομές εναντίον της αύξησης της τιμής του ψωμιού, γυναίκες οι οποίες θα συνέχιζαν την αντίσταση, αν επιβίωναν. Καθώς οι δίκες συνεχίζονταν, οι κοινότητες αποστερήθηκαν αυτές τις δυνατές, ανεξάρτητες, ριζοσπαστικοποιημένες αντάρτισσες, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν παράδειγμα προς μίμηση και να οδηγήσουν στην αντεπίθεση.
Σύμφωνα με τη Silvia Federici:
«Αυτό που δεν έχει αναγνωριστεί είναι ότι το κυνήγι μαγισσών αποτέλεσε ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα στην ανάπτυξη της καπιταλιστικής κοινωνίας και τη συγκρότηση του σύγχρονου προλεταριάτου. Διότι η εξαπόλυση μιας εκστρατείας κατατρομοκράτησης των γυναικών, ασύγκριτης με κάθε άλλο διωγμό, αποδυνάμωσε την αντίσταση του αγροτικού κόσμου της Ευρώπης στην επίθεση που εξαπέλυσε εναντίον του το Κράτος και οι μεγαλοαστοί… Το κυνήγι μαγισσών βάθυνε το διαχωρισμό μεταξύ γυναικών και αντρών, διδάσκοντας τους άνδρες να φοβούνται τη δύναμη των γυναικών και κατέστρεψε ένα ολόκληρο σύμπαν πρακτικών, πεποιθήσεων και κοινωνικών υποκειμένων, των οποίων η ύπαρξη ήταν ασύμβατη με την εργασιακή πειθαρχία στον καπιταλισμό…»[42].
Οι δίκες των μαγισσών προσπάθησαν να διασπάσουν την τάξη μέσα σε έμφυλα όρια, μεταδίδοντας το φόβο και την έλλειψη εμπιστοσύνης:
«Τα χρόνια της προπαγάνδας και του τρόμου έσπειραν ανάμεσα στους άντρες τους σπόρους μιας βαθιάς ψυχολογικής αποξένωσης από τις γυναίκες, η οποία έσπασε την ταξική αλληλεγγύη και υπονόμευσε και τη δική τους συλλογική δύναμη…ακριβώς όπως σήμερα, η άρχουσα τάξη καταστέλλοντας τις γυναίκες, κατέστειλε πολύ πιο αποτελεσματικά ολόκληρο το προλεταριάτο…Αν αναλογιστούμε το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο έλαβε χώρα το κυνήγι μαγισσών, το φύλο και την τάξη των κατηγορουμένων και τα αποτελέσματα των διώξεων, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το κυνήγι μαγισσών στην Ευρώπη ήταν μια επίθεση στην αντίσταση των γυναικών πάνω στην εξάπλωση των καπιταλιστικών σχέσεων και στη δύναμη που είχαν κερδίσει αυτές μέσω της σεξουαλικότητάς τους, του ελέγχου που ασκούσαν στην αναπαραγωγή και της ικανότητάς τους να θεραπεύουν»[43].
Συμπέρασμα
Οι δίκες των μαγισσών κατέστησαν δυνατή την επιβολή του έμφυλου καταμερισμού της εργασίας, την περίφραξη της γης, την αποξένωση από τα σώματά μας και ιδιαίτερα από τα αναπαραγωγικά σώματά μας. Κατέστησαν δυνατή την επιβολή μιας νόρμας για τις γυναίκες, αυτής του υποτιθέμενου ασθενούς φύλου, και τον αποκλεισμό των γυναικών από τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές και πολιτικές σφαίρες επιρροής. Εισήγαγαν τους έμφυλους διαχωρισμούς στο εσωτερικό της εργατικής και αγροτικής τάξης και με αυτό τον τρόπο συνετέλεσαν στη συντριβή της ταξικής αντίστασης στον αναδυόμενο καπιταλισμό.
Η τακτική της δαιμονοποίησης των γυναικών, ενισχυμένη από την έμφυλη βία, χρησιμοποιήθηκε ανά τους αιώνες σε όλο τον πλανήτη. Χρησιμοποιήθηκε για να διαλύσει κοινότητες ή να κάμψει αντιστάσεις απέναντι στην εκμετάλλευση και να καλλιεργήσει διαχωρισμούς εντός της τάξης (έμφυλες διαιρέσεις και διαχωρισμούς μεταξύ κομματιών της τάξης). Η δαιμονοποίηση των «νέγρων» κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της αποικιοκρατίας εκπλήρωσε έναν παρόμοιο σκοπό. Τα στερεότυπα συγκροτούνται και ενισχύονται από τον τρόμο της βίας, με σκοπό να καταστήσουν δυνατή την ιδιοποίηση της γης, των φυσικών πόρων, των σωμάτων, του χρόνου. Ο επακόλουθος βαθιά εδραιωμένος σεξισμός και ρατσισμός παραμένει στη συνείδησή μας και συνεχίζει να δικαιολογεί τη διαρκή εκμετάλλευση και καταπίεση. Ο κοινωνικός, οικονομικός και πολιτικός αποκλεισμός που επιβλήθηκε σε εκείνες τις ιστορικές περιόδους, αντηχεί και στο παρόν.
Η ιστορία που αφηγείται η παρούσα έκδοση είναι αυτή της εμπειρίας της Ευρώπης του 16ου αιώνα. Αλλά η ίδια ιστορία και γράφτηκε την εποχή της αποικιοκρατίας στη Βόρεια και Νότια Αμερική και στην Αφρική και εξακολουθεί να γράφεται και σήμερα. Έμφυλα στερεότυπα και έμφυλη βία πηγαίνουν ακόμα και σήμερα χέρι-χέρι σε όλο τον πλανήτη, με τις δολοφονίες γυναικών να πραγματοποιούνται με «ιλιγγιώδη ρυθμό»[44]. Κι αν νοιώθουμε κάποια έκπληξη για τη συνέργεια των άλλων μελών της κοινότητας κατά τη διάρκεια των δικών του 16ου και 17ου αιώνα, θα έπρεπε να αναρωτηθούμε για τη συνέργεια της σημερινής κοινωνίας στους θανάτους που προκαλούνται από τους πολέμους, τον καπιταλισμό και την πατριαρχία –σε καθημερινό επίπεδο, όπως στις δολοφονίες που αποτελούν κομμάτι της ενδοοικογενειακής βίας, τους θανάτους εξαιτίας της φτώχειας σε όλο τον κόσμο (και στο κατώφλι μας) ή τις ρατσιστικές δολοφονίες (συμπεριλαμβανομένων και αυτών που γίνονται από την αστυνομία).
Πρέπει να φέρουμε αυτό το ζήτημα στην επιφάνεια, ώστε να καταλάβουμε πού βρισκόμαστε σήμερα, να κατανοήσουμε τις έμφυλες απαρχές του καπιταλισμού και τις καπιταλιστικές ρίζες της σημερινής μορφής της πατριαρχίας. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη γνώση, για να ενισχύσουμε τον αγώνα μας ενάντια στη συνεχιζόμενη καταπίεση και για να τιμήσουμε εκείνες τις γυναίκες που παραμένουν δυνατές και περνούν στην αντεπίθεση. Στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
Ehrenreich Barbara and Deirdre English, Witches, Midwives and Nurses: A History of Women Healers, Consortium Book Sales and Dist, 1973.
Federici Silvia, Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation, Autonomedia, 2004.
Mies Maria, Patriarchy and Accumulation on a World Scale: Women in the Global Division of Labour, Zed Books, 1986.
Miles Rosalind, h e Women’s History of the World, Paladin, 1989. Thomas Keith, Religion and the Decline of Magic, Penguin, 1971.
Τις Ευχαριστίες μας σε M και C, x.
Χρονολόγιο
1347-1352.Η πανδημία βουβωνικής πανώλης αφανίζει το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης –25 εκατομμύρια ανθρώπους.
1381. Ο Τρίτος Κεφαλικός Φόρος και η Αγροτική Εξέγερση: Ο Wat Tyler διαδηλώνει στο Λονδίνο, διαμαρτυρόμενος για τον Κεφαλικό Φόρο.
1387. Εκδίδεται το Canterbury Tales του Chaucer, το οποίο και περιέχει την πρώτη περιγραφή ενός ιατρού παθολόγου.
1401. Τίθεται σε εφαρμογή το Statute of Heresy: οι αιρετικές/οί έπρεπε να φυλακίζονται ή να καίγονται ζωντανές/οί .
1429. Η Ιωάννα της Λωραίνης οδηγεί τους Γάλλους σε νίκη κατά των Άγγλων κατά τον Εκατονταετή Πόλεμο.
1434. Η εξόντωση των Ταμποριτών.
1440. Η τεχνολογία της τυπογραφίας εξελίσσεται.
1463. Αρχίζουν οι έλεγχοι στα εισαγόμενα προϊόντα. Μάλλινα υφάσματα, μετάξι και κεντήματα, δέρματα και προϊόντα από μέταλλο, υπόκεινται σε έλεγχο.
1477. Κατασκευάζεται τυπογραφικό πιεστήριο στον περίβολο του Αβαείου του Westminster.
1484. Εκδίδεται το Malleus Malei carum.
1492. Ύστερα από σχεδόν 800 χρόνια ακμάζουσας πολυπολιτισμικής συμβίωσης, οι Εβραίοι και οι Μουσουλμάνοι εκδιώκονται από τη Νότια Ισπανία.
1492. Ο Χριστόφορος Κολόμβος φτάνει στην Καραϊβική και το 1498 στη Νότια Αμερική.
1500-1660. Το Λονδίνο παρουσιάζει πληθυσμιακή αύξηση 400% και φτάνει τους 200.000 κατοίκους .
1500-1525. Οι Πόλεμοι των Χωρικών στη Γερμανία.
1500-1550. Η Επανάσταση των Τιμών ρίχνει τους πραγματικούς μισθούς κατά 60%.
1502. Εφευρίσκεται το ρολόι τσέπης.
1517. Η Λουθηρανική Μεταρρύθμιση στη Γερμανία.
1520-1550. Δραματική αύξηση των ενοικίων στην Αγγλία
1529. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία επεκτείνεται μέχρι τη Βιέννη.
1531-1534. Οι Αναβαπτιστές καταλαμβάνουν το Münster και το μετονομάζουν σε Νέα Ιερουσαλήμ.
1532. Η μαγεία τιμωρείται με θάνατο στην Αγγλία.
1532. Η μαγεία αποτελεί ποινικό αδίκημα και τιμωρείται με κάψιμο στην πυρά σε όλη την επικράτεια της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (συμπεριλαμβανομένης και της Γερμανίας) βάσει του νόμου του Καρόλου Ε’, Constitutio Criminalis Carolina.
1534. Ο βασιλιάς γίνεται επικεφαλής της Εκκλησίας της Αγγλίας.
1549. Αγροτικές εξεγέρσεις εξαπλώνονται σε ολόκληρη την Αγγλία.
1552. Οι ενορίες στην Αγγλία αρχίζουν να καταγράφουν όσες και όσους συγκαταλέγονται στους «φτωχούς».
1556-1560. Έξαρση επιδημίας πανώλης στην Αγγλία.
1564. Γεννιέται ο θεατρικός συγγραφέας και ποιητής William Shakespeare
1568. Ανεξαρτησία της Ολλανδίας από την Ισπανία.
1572. Ο Αύγουστος Α’ της Σαξονίας επιβάλλει τη θανατική ποινή στην πυρά για κάθε είδους μαγεία, συμπεριλαμβανομένης και της χαρτομαντείας.
1572. Πρώτος τοπικός φόρος για την ίδρυση φιλόπτωχου ταμείου.
1588. Ήττα της Ισπανικής Αρμάδας από τον Σερ Francis Drake.
1589. Εφεύρεση της πλεκτομηχανής (μηχανικού αργαλειού).
1601. Εισάγονται οι Νόμοι κατά της Φτώχειας. Προβλεπόταν μέριμνα για τους φτωχούς, αλλά οι ίδιοι ήταν υποχρεωμένοι να δουλεύουν, συμπεριλαμβανομένων και των παιδιών.
1602. Ιδρύεται η Ολλανδική Εταιρία Ανατολικών Ινδιών από μεγαλέμπορους του Antwerp, μια νέα μορφή αποικιακής επέκτασης, βασισμένη στην απόδοση των κερδών με τη μορφή μερισμάτων στους μετόχους της εταιρίας (και όχι πλέον στις βασιλικές οικογένειες).
1604. Επίσημη ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος.
1604. Η μαγεία τιμωρείται με θάνατο στην Αγγλία, ακόμη και αν δεν έχει προκληθεί ζημία.
1605. Ο Bacon εκδίδει το The Advancement of Learning.
1609. Εφεύρεση του ιατρικού μικροσκοπίου.
1618-1648. Η Ευρώπη συγκλονίζεται από τον Τριακονταετή Πόλεμο.
1620. Οι πρώτοι άποικοι σαλπάρουν για την Αμερική με το Mayflower.
1630-1750. Το 40% του αγροτικού πληθυσμού στην Αγγλία εγκαταλείπει την ύπαιθρο, για να εγκατασταθεί στην πόλη.
1642-1651. Η Αγγλική Επανάσταση.
1649. Οι Diggers καταλαμβάνουν το St. George’s Hill.
1653-1660. Συντάσσεται «το Όργανο της Κυβερνήσεως», ο Oliver Cromwell αναγορεύεται Λόρδος Προστάτης, εγκαθιδρύεται το Προτεκτοράτο.
1662. Τίθεται σε ισχύ στην Αγγλία το Poor Relief Act (η Πράξη για την Ανακούφιση των Φτωχών).
1680. Εφεύρεση του πρώτου ρολογιού με λεπτοδείκτες.
1683. Ανακάλυψη των βακτηριδίων.
1723. Ψηφίζεται το Workhouse Test Act.
1736. Στην Αγγλία καταργείται η θανατική ποινή για τη μαγεία.
1749. Γίνεται η τελευταία δίκη για μαγεία στο Würzburg, στη Γερμανία
1783. Λαμβάνει χώρα στο προτεσταντικό καντόνι στο Glarus (στην Ελβετία) η τελευταία νόμιμη εκτέλεση μαγισσών στην Ελβετία.
[1] M.J.Gage, 1893, Women, Church and State: The Original Expose of Male Collaboration Against the Female Sex
[2] Αναφέρεται στο Keith Thomas, Religion and the Decline of Magic, 1971
[3] Παρόλο που υπάρχει μεγάλη διαμάχη σχετικά με τον αριθμό των γυναικών που εκτελέστηκαν, 200.000 είναι ένα πιθανό νούμερο. Η έλλειψη καταχωρήσεων και έρευνας καθιστά δύσκολη μια ακριβή εκτίμηση. Για περισσότερη μελέτη πάνω στο ζήτημα, βλ. Silvia Federici, Caliban and the Witch, 2004, σελ. 208. και Anne L. Barstow, Witchcraze: A New History of the European Witch Hunts, 1994. Σε κάθε περίπτωση, οι αριθμοί είναι αρκετά ενδεικτικοί για να καταδείξουν ένα καθεστώς τρομοκρατίας ανά την Ευρώπη, που κράτησε αιώνες και επιβλήθηκε σε όλες τις κοινότητες, με βαθιές κοινωνικές και ψυχολογικές συνέπειες. Για να πάρουμε μια ιδέα για το αριθμητικό μέγεθος του πληθυσμού της Ευρώπης το 1600: Γερμανία και Αυστρία 13 εκατομμύρια, Ιταλία 11 εκατομμύρια, Ισπανία 9 εκατομμύρια, σημερινό Ην. Βασίλειο 9 εκατομμύρια.
[4] Αυτές οι ομάδες εκδιώχθηκαν εξίσου ανελέητα και έχουν τη δική τους συνταρακτική ιστορία. Σε γενικές γραμμές στρέφονταν κατά της ιδιοκτησίας και αποτέλεσαν κατά κάποιον τρόπο τις πρώτες αναρχικές ομαδοποιήσεις. Έχει διατυπωθεί ο ισχυρισμός ότι το αιρετικό κίνημα αποτέλεσε την πρώτη «Προλεταριακή Διεθνή», με τις σέχτες να έχουν μεγάλη εμβέλεια και διεθνή δίκτυα, συμπεριλαμβανομένων των εμπόρων, των προσκυνητών και των μεταναστών.
Για περισσότερα σχετικά με τη συνταρακτική ιστορία αυτού του κινήματος, βλ. το πρόσφατο μυθιστόρημα «Ο Εκκλησιαστής» των Luther Blisset (2004), το οποίο αφηγείται την ιστορία των Αναβαπτιστών και άλλων σεχτών (και το οποίο, παρόλο που αποτελεί για πολλούς λόγους ένα καλό βιβλίο, δεν κάνει την παραμικρή αναφορά στο κυνήγι μαγισσών.) Για μια σφαιρική θεώρηση πάνω στην ιστορία των Ταμποριτών, βλ. Howard Kaminsky, A History of the Hussite Revolution, WIPF & Stock Publishers, 2004 και H.C.Lea, h e Inquisition of the Middle Ages, 1961 για πληροφορίες σχετικά με διάφορες αιρετικές σέχτες. Βλ. επίσης Neither mine nor thine: Communist experiments in Hussite Bohemia. Βλ. ένα κείμενο του Kenneth Rexroth, το οποίο καλύπτει ιστορικά την Αδελφότητα του Ελεύθερου Πνεύματος και τις Αγροτικές Εξεγέρσεις, στο http://www.bopsecrets.org/ rexroth/communalism2.htm Υπάρχει επίσης ένα παράθεμα στο Against His-story, Against Leviathan του Fredy Perlman το οποίο καλύπτει ιστορικά τους Ταμπορίτες .
Τα δύο άρθρα που προαναφέρθηκαν περιέχουν κάποιες ανακρίβειες και κάποια μεταφραστικά προβλήματα που σχετίζονται με τους Αδαμίτες, αλλά παρόλα αυτά αξίζει να διαβαστούν. Το βιβλίο του Perlman κινείται ακριβώς στην αντίθετη κατεύθυνση, πιθανώς εξιδανικεύοντάς τους –και δεν περιλαμβάνει πηγές, αλλά είναι ευανάγνωστο και δίνει μία αίσθηση του ιστορικού πλαισίου. Τέλος, ένα ενδιαφέρον βιβλίο που εστιάζει πιο συγκεκριμένα στις γυναίκες είναι το Klassen John, Warring Maidens, Captive Wives and Hussite Queens: Women and Men and at War and at Peace in Fit eenth Century Bohemia, 1999. Ευχαριστούμε Rosanne!
[5] Silvia Federici, 2004, Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation, σελ. 47.
[6] Η Καθολική Εκκλησία δεν έχει απολογηθεί ποτέ γι’ αυτήν, την τόσο φρικιαστική σφαγή, παρά τα τόσα άλλα πράγματα για τα οποία ένιωσε την ανάγκη να απολογηθεί στο πέρασμα του χρόνου.
[7] Βλ. Down With the Fences: Battles for the Commons in South London 2004 και South London Histories, Mysteries, Mythologies, στο www.past-tense.org.uk
[8] Σχετικά με την απειλή της μετατροπής των αγροτικών εκτάσεων σε βοσκοτόπια, βλ. την περιγραφή του ανθρωποφάγου προβάτου στο Utopia του h omas Moore, που εκδόθηκε το 1516.
[9] Ενδεικτικά, το μόνο γνωστό παράδειγμα αντρών που ως ομάδα υπερασπίστηκε τις γυναίκες της κοινότητάς τους ήταν μια ομάδα ψαράδων από το St Jean-de-Luz στη χώρα των Βάσκων, οι οποίοι και απουσίαζαν στη θάλασσα τον καιρό που μαινόταν η προπαγάνδα. Μόλις έμαθαν για τις δίκες μαγισσών στις οποίες κατηγορούνταν οι σύζυγοι και οι κόρες τους, έσπευσαν και εμπόδισαν επιτυχώς τη διαδικασία.
[10] Federici, ό.π., σελ 170
[11] Jean Bodin (1580), αναφέρεται στο Mary Daly, Gyn/Ecology: h e Metaethics of Radical Feminism, 1978, σελ 182 και στο P.Hughes, Witchcrat , 1975
[12] Daly, ό.π., σελ. 184
[13] Αυτό και τα προηγούμενα αποσπάσματα αναφέρονται στο D.Underdown, h e Taming of the Scold: Order and Disorder in Early Modern England, 1985, σελ. 120 και αλλού.
[14] Federici, ό.π., σελ 9
[15] D.Underdown ό.π
[16] Αναφέρεται στο Marianne Hester, Lewd Women and Wicked Witches: A Study of the Dynamics of Male Domination, 1992
[17] Οι δοξασίες για το Διάβολο τείνουν να διαφοροποιούνται, ακολουθώντας τους μετασχηματισμούς στον τρόπο παραγωγής. Παραδόξως, στους μύθους του Δράκουλα και σε πολλούς μύθους της Νότιας Αμερικής, οι φτωχοί υποπτεύονταν τους πλούσιους για προσκυνητές του Διαβόλου. Οι χρηματικές και εμπορευματικές σχέσεις φαίνονταν αφύσικες και διαβολικές, συγκρινόμενες με τους παλιούς τρόπους διαβίωσης. Για περισσότερα πάνω στο ζήτημα, βλ. Michael T. Taussig, h e Devil and Commodity Fetishism in South Africa, 1980. Η Federici έχει εντοπίσει τον απόηχο αυτού του φαινομένου στη σύγχρονη Αφρική. Bλ. Federici, ό.π., σελ 239.
[18] Federici, ό.π. σελ 194.
[19] Η ιστορία της πορνείας και η σχέση της με τον καπιταλισμό, τη σεξουαλικότητα, τη θρησκεία, τις δίκες των μαγισσών και την αστικοποίηση είναι συνταρακτική και πολυσύνθετη και θα της αναλογούσε μια μπροσούρα από μόνη της. Από τη μία, το Κράτος ενθαρρύνει την πορνεία ως ανακούφιση για τους βίαιους άντρες, θεραπεία για την ομοφυλοφιλία και εργασιακή απασχόληση για τις ανύπαντρες γυναίκες, μέχρι το σημείο να ανοίγει κρατικούς οίκους ανοχής. Από την άλλη, τη δαιμονοποιεί και κατηγορεί τις πόρνες
[20] Αυτό όπως και το προηγούμενο απόσπασμα βρίσκονται στο M.Hester, (1992)
[21] Bλ. επίσης το Barbara Ehrenreich and Deirdre English, Witches, Midwives and Nurses: A History of Women Healers, 1973 για μια πιο λεπτομερή εικόνα αυτής της παραμέτρου των δικών.
[22] Thomas, ό.π. σελ. 51
[23] Βλ. Keith Thomas, Religion and the Decline of Magic, Penguin, 1971.
[24] Αναφέρεται στο Ehrenreich and English,ό.π
[25] ΣτΜ: Το ίδιο ισχύει στα ελληνικά και στα γαλλικά [le sorcier – la sorcière] και ακόμη πιο έντονα στα γερμανικά [der Zauberer – die Hexe], καθώς το «Hexe» είναι ιδιαίτερα βαρύς χαρακτηρισμός που σημαίνει κάτι σαν «σκύλα».
[26] Για παράδειγμα, οι άγγλοι γιατροί έστειλαν μια γραπτή αίτηση στο Κοινοβούλιο, απαιτώντας μακροχρόνιες φυλακίσεις για τις «άχρηστες και αυθάδεις γυναίκες, οι οποίες σφετερίζονταν το επάγγελμα» και προσπαθούσαν «να χρησιμοποιήσουν τις πρακτικές της Ιατρικής». Βλ.Ehrenreich and English,ό.π.
[27] Στο Ην. Βασίλειο τα τελευταία χρόνια ένας αριθμός από ανεξάρτητες μαίες αντιμετώπισε διώξεις από το ιατρικό κατεστημένο και η δικογραφία τους πέρασε από κόσκινο, ώστε να βρεθούν ενοχοποιητικά στοιχεία εναντίον τους. Η ασφάλιση των ανεξάρτητων μαιών κοστίζει τόσο πολύ, που σκόπιμα πια τις αποθαρρύνει απ’ το να λειτουργούν έξω από τον έλεγχο του ιατρικού κατεστημένου. Οι μαίες που δουλεύουν μέσα στα νοσοκομεία καλύπτονται από τη νοσοκομειακή ασφάλιση. Για περισσότερες πληροφορίες στα τρέχοντα ζητήματα της μαιευτικής στο Ην. Βασίλειο, βλ. στην ιστοσελίδα του Συλλόγου Ριζοσπαστικών Μαιών: http://www.radmid.demon.co.uk/.
Tο 2006, στις ΗΠΑ, μια γυναίκα διώχθηκε για ανθρωποκτονία μετά τη γέννηση νεκρού εμβρύου, λόγω χρήσης ουσιών. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει ξεκινήσει μια εκστρατεία, ώστε να αναγκάσει όλες τις γυναίκες σε ηλικία που μπορούν να κυοφορήσουν να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως «προεγκυμονούσες», είτε σκοπεύουν να αποκτήσουν παιδί είτε όχι. Παροτρύνονται, για παράδειγμα, να μην πίνουν ή να μην καπνίζουν μπροστά στο ενδεχόμενο να μείνουν έγκυες –μια καμπάνια που προωθεί μια αντίληψη για τις γυναίκες ως κινούμενες μήτρες.
[28] Την εποχή εκείνη υπήρχαν επίσης πολλές προκαταλήψεις, συμπεριλαμβανομένης μιας ευρύτατα διαδεδομένης πεποίθησης πάνω στην αποτελεσματικότητα των ξορκιών, αλλά κάτι τέτοιο δεν πρέπει να μας κάνει να παραβλέπουμε ή και να γελοιοποιούμε τις σπουδαίες γνώσεις που σαφώς κατείχαν οι θεραπεύτριες πάνω στη βοτανολογία, τη χημεία και την ανατομία
[29] Ο γιατρός του Εδουάρδου Β’, ο οποίος διέθετε πτυχίο επιπέδου bachelor στη θεολογία και διδακτορικό στην ιατρική από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης –πρότεινε ως θεραπεία για τον πονόδοντο την αναγραφή στις γνάθους του ασθενούς της φράσης: «Εις το όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, Αμήν» ή την εφαρμογή μιας βελόνας σε μια κάμπια και μετά στο δόντι του ασθενούς. Μια συχνή θεραπεία της λέπρας ήταν ο ζωμός από σάρκα μαύρου φιδιού στερεωμένου ανάμεσα σε πέτρες. Βλ. Ehrenreich και English,ό.π
[30] Αναφέρεται στο Ehrenreich and English, ό.π.
[31] Για παραπάνω πληροφορίες σχετικά με τον Bacon, σύγκρ. το Thomas, ό.π., σελ.522, με υλικό από http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Bacon.
[32] Linebaugh, 1992 , The Tyburn Riots against the Surgeons, και 1992. Τhe London Hanged.
[33] Federici, ό.π., σελ 184
[34] Ο Keith Thomas εμβαθύνει πάνω στο συγκεκριμένο θέμα στο Religion and the Decline of Magic
[35] Αναφέρεται στο Τhomas, ό.π.
[36] Mara Mies, Patriarchy and Accumulation on a World Scale: Women in the Global
Division of Labour, Zed Books, 1986
[37] Federici, ό.π., σελ 73
[38] Τhomas, ό.π. σελ. 556.
[39] Rosalind Miles, Τhe Women’s History of the World, Paladin, 1989.
[40] Ehrenreich and English, ό.π
[41] Federici, ό.π., σελ. 165
[42] Federici, ό.π., σελ. 16
[43] Federici, ό.π., σελ. 170
[44] H Lebohang Letsie μιλάει για τις ενδοοικογενειακές δολοφονίες στην Μποτσουά-
να το 2006. Για παραπάνω πληροφορίες σχετικά με το κυνήγι μαγισσών στις αποικίες, βλ.
Federici,ό.π.
 Πηγή