Τα δύο πρόσωπα του Λίνκολν

Ελένη Παπαντωνίου
Αν και η βραβευμένη ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ «Λίνκολν» σέβεται την Ιστορία, το σενάριό της αποσιωπά τα σκοτεινά σημεία του Αμερικανού προέδρου που κατάργησε τη δουλεία.
«Υπάρχει μία φυσική διαφορά ανάμεσα στη φυλή των λευκών και τη φυλή των μαύρων, η οποία πιστεύω ότι θα απαγορεύει για πάντα στις δύο φυλές να συμβιώσουν με όρους κοινωνικής και πολιτικής ισότητας. Πρέπει να υπάρχει η θέση του ανώτερου και η θέση του κατώτερου. Κι εγώ, όπως κάθε άλλος, προτιμώ η ανώτερη θέση να εκχωρηθεί στη λευκή φυλή».
Ποιος τα λέει αυτά τα εξόχως ρατσιστικά; Ο Αβραάμ Λίνκολν σε ομιλία του, το 1858, μόλις τρία χρόνια πριν ορκιστεί πρόεδρος των ΗΠΑ (1861) και επτά χρόνια πριν συμβάλει αποφασιστικά στην υιοθέτηση της περίφημης 13ης τροπολογίας του αμερικανικού Συντάγματος (1865), με την οποία καταργήθηκε η δουλεία!
Σοκαριστήκατε; Μόνο αν ανήκετε σε όσους περιμένουν απ’ το Χόλιγουντ να τους διδάξει Ιστορία. Γιατί η αλήθεια είναι ότι η ταινία «Λίνκολν» του Στίβεν Σπίλμπεργκ, με τον εκπληκτικό Ντάνιελ ντέι Λιούις στον κεντρικό ρόλο, σέβεται μεν σε γενικές γραμμές τα γεγονότα (κάτι που δεν συμβαίνει, ας πούμε, στο φιλμ «Επιχείρηση Argo» του Μπεν Άφλεκ), αλλά φωτίζει τόσο εκτυφλωτικά τον ήρωα, που αφήνει στο μισοσκόταδο καθοριστικές παραμέτρους της πολύπλοκης εξίσωσης που κατέληξε στην απελευθέρωση τεσσάρων εκατομμυρίων Αφροαμερικανών και στη λήξη του εμφυλίου πολέμου (1861-1865) ανάμεσα στις βόρειες και τις νότιες πολιτείες.
Διπλή ήταν η αφετηρία του Λίνκολν: η χριστιανική ηθική των λευκών αποίκων και το οικονομικό όφελος. Ως προς την πρώτη, απέκλειε μετά βδελυγμίας το ενδεχόμενο να αποκτήσουν στον αιώνα τον άπαντα οι μαύροι πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα – η «απελευθέρωση» άρχιζε και τελείωνε με την ισότητα απέναντι στον νόμο. Ως προς το δεύτερο, ο Αμερικανός καθηγητής Ιστορίας του Χάρβαρντ Χένρι Λούις Γκέιτς έχει γράψει ότι «ο Λίνκολν αντιτάχθηκε στη σκλαβιά γιατί ήταν ένας οικονομικός θεσμός που έκανε διακρίσεις εναντίον όσων λευκών δεν μπορούσαν να έχουν σκλάβους».
Ο μυθοποιημένος σήμερα ηγέτης προχώρησε στον αιματηρό εμφύλιο πιστεύοντας – εντελώς λανθασμένα – ότι θα ήταν μία σύντομη και περιορισμένη σύρραξη. Ένας ήταν ο στόχος του και δεν είχε να κάνει καθόλου με τον ανθρωπισμό: να μη διασπαστούν οι ΗΠΑ.
«Πρωταρχικός αντικειμενικός σκοπός μου σε αυτόν τον αγώνα είναι να διασώσω την Ένωση και όχι να διατηρήσω ή να καταργήσω τη δουλεία. Αν μπορούσα να σώσω την Ένωση χωρίς να ελευθερώσω ούτε έναν σκλάβο, θα το έκανα» είναι η χαρακτηριστική διατύπωση της ρεαλιστικής αντίληψής του, που δεν χώρεσε στο κατά τα άλλα καλογραμμένο σενάριο της ταινίας, το οποίο υπογράφει ο έμπειρος Τόνι Κούσνερ.
Αποσιωπάται, επίσης, το γεγονός ότι η απελευθέρωση είχε ολέθριες, συχνά θανάσιμες, συνέπειες για τους πρώην σκλάβους. Στο διάστημα 1862-1870 ένα εκατομμύριο «ελεύθεροι» μαύροι πέθαναν από σαρωτικές μεταδοτικές ασθένειες, ασιτία και ρατσιστική αντιμετώπιση, δηλαδή ο ένας στους τέσσερις! «Ήταν μια τεράστια ανθρωπιστική κρίση, για την οποία πολλοί στην Αμερική αρνούνται ακόμα και σήμερα να μιλήσουν» γράφει στο βιβλίο του «Sick From Freedom» («Άρρωστοι Από Ελευθερία», δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά) ο Αμερικανός καθηγητής Ιστορίας Τζιμ Ντάουνς.
Κατά τα άλλα, κάμποσες μικροανακρίβειες, που απλώς προσδίδουν δραματουργικό ενδιαφέρουν στο καλογυρισμένο φιλμ, μπορεί και να συγχωρηθούν. Όχι, ούτε η μισότρελη σύζυγος του Λίνκολν ούτε (πολύ περισσότερο) κάποιοι «καλοί μαύροι» παρίσταντο συγκινημένοι στα θεωρεία της Βουλής των Αντιπροσώπων όταν ψηφιζόταν η 13η τροπολογία – αυτά ήταν αδιανόητα πράγματα εκείνη την εποχή. Ούτε βέβαια ο βετεράνος βουλευτής Θαδαίος Στίβενς πήρε… σπίτι του για ένα βράδυ το χαρτί με τη φρεσκοψηφισμένη τροπολογία για να το δείξει περήφανος στη μιγάδα υπηρέτρια κι ερωμένη του, με την οποία διατηρούσε έναν ιστορικά επιβεβαιωμένο δεσμό, «το πιο κακά κρυμμένο μυστικό στην Ουάσιγκτον», όπως ψιθύριζαν οι κακές γλώσσες της πουριτανικής πρωτεύουσας.
4 πράγματα που «ξέχασε» o Σπίλμπεργκ*
Ράγισε καρδιές ο μπαρμπα-Θωμάς
Τη μεγαλύτερη επίδραση στη διαμόρφωση της αμερικανικής κοινής γνώμης κατά της δουλείας άσκησε το πασίγνωστο μυθιστόρημα «Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά» (Α’ έκδοση 1852) της Χάριετ Μπίτσερ Στόου. Παρουσίαζε για πρώτη φορά τους μαύρους σκλάβους ως ανθρώπους με βαθιά αισθήματα, έντιμους και καλούς οικογενειάρχες. Ήταν το πιο ευπώλητο βιβλίο στις ΗΠΑ τον 19ο αιώνα μετά τη Βίβλο!
Είναι η οικονομία, ηλίθιε!
Στην επιφανειακή εντύπωση ότι «για τη δουλεία φταίει ο ρατσισμός» αντιπαρατίθεται η ερμηνεία ότι «φταίει η ανθρώπινη απληστία». Η συνολική αξία της βιομηχανίας, της έγγειας ιδιοκτησίας και του ενεργητικού των αμερικανικών τραπεζών ήταν μικρότερη από τη συνολική αξία των δούλων στον Νότο. Ο πλούτος που παρήχθη από τη δουλεία μετέτρεψε τις ΗΠΑ σε παγκόσμια οικονομική και στρατιωτική δύναμη.
Μολυσμένοι (και) οι μεταρρυθμιστές
Ο ρατσισμός ήταν τόσο βαθιά ριζωμένος στον Νέο Κόσμο, που ακόμη και οι πιο ένθερμοι μεταρρυθμιστές και υπέρμαχοι της κατάργησης της δουλείας – όπως ο Αβραάμ Λίνκολν – είχαν μολυνθεί από τη βεβαιότητα περί «φυλετικής υπεροχής» των λευκών. Θεωρούσαν μεν τον θεσμό της δουλείας ανήθικο, αλλά κανείς τους δεν επιθυμούσε να αποκτήσουν οι μαύροι πολιτικά δικαιώματα.
«Να επιστρέψουν με πλοία στην Αφρική…»
Μπορεί ο Λίνκολν να ζητούσε την κατάργηση της δουλείας ήδη από το 1840, αλλά είχε συμφωνήσει με τη «ρεαλιστική» πρόταση να επιστρέψουν με πλοία στην Αφρική όσοι δούλοι το επιθυμούσαν, είχε κατηγορήσει τους μαύρους ότι «ξεκίνησαν τον εμφύλιο» και, σε κάποια διαπραγμάτευση, πρότεινε στους Νότιους να διατηρήσουν τους σκλάβους (χωρίς εισαγωγή νέων) έως το 1900, με αντάλλαγμα την ειρήνη.
* Όπως καταγράφονται στο νέο τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ «The Abolitionists» («Οι οπαδοί της κατάργησης» [της δουλείας], σκηνοθεσία Ρομπ Ράπλεϊ, σε τρία μέρη), που έκανε πρεμιέρα στις ΗΠΑ τον Ιανουάριο.
Τα δύο πρόσωπα του Λίνκολν – ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ.