Γιατί τόση συζήτηση για το ΕΑΜ σήμερα;

Σπύρος Αλεξίου

Συζητώντας για τo EAM, οφείλουμε να ξεκινήσουμε με μια διαπίστωση: είναι μια ιστορική περίοδος που, αντί η μνήμη της να ξεθωριάζει με το πέρασμα του χρόνου, παραμένει ζωντανή και τροφοδοτεί συνεχώς τον προβληματισμό και τη συζήτηση πολύ πιο έντονα από κάθε άλλη στιγμή του 20^ου αιώνα. Ειδικά αυτό το διάστημα υπάρχουν πλήθος συζητήσεων, αφιερωμάτων, εκδόσεις βιβλίων κ.λπ. Ακόμα κι αν συγκρίνουμε το ενδιαφέρον αυτό με το Πολυτεχνείο, θα παρατηρήσουμε πως ενώ η μνήμη του Νοέμβρη τροφοδοτεί με αστείρευτη ενέργεια κινηματικές διαδικασίες, εντούτοις δεν προκαλεί το εύρος της ιστορικής, πολιτικής και ιδεολογικής συζήτησης που προκαλεί το ΕΑΜ.

    

Μια εξήγηση είναι η συγκυρία: Στην καθημερινότητά μας έχουν μπει οι λέξεις «κατοχή, προτεκτοράτο, κοινωνικός ΠΟΛΕΜΟΣ, Γερμανοί». Στην καθημερινότητά ειδικά της αριστεράς και του κινήματος υπάρχει η συζήτηση για «νέο ΕΑΜ», «Εξέγερση» «μέτωπο» Κλπ! Οι συνειρμοί είναι προφανείς και εν πολλοίς δικαιολογημένοι. Φυσικά δεν αρκούν. Σε έρευνα της  Καθημερινής που δημοσιεύτηκε στις 8 Φλεβάρη του 2009, όταν η κρίση δεν είχε τη σημερινή σφοδρότητα, αποτυπώνεται πως “Το ενδιαφέρον τη κοινής γνώμης (η «ζήτηση» για Ιστορία), που καταγράφεται είναι ιδιαιτέρως υψηλό (7 στους 10 ερωτηθέντες δηλώνουν ότι η ιστορία του εμφυλίου τους ενδιαφέρει «πολύ» ή «αρκετά»)”, άρα δεν είναι μόνο θέμα συγκυρίας.

  

Στη διάρκεια του 20^ου αιώνα σε 4 περιπτώσεις υπήρξε στην Ελλάδα αυτό που συνηθίζουμε να ονομάζουμε «επαναστατική κατάσταση» ή, για να χρησιμοποιήσουμε τη γνωστή φράση, «η εξουσία γύρναγε στους δρόμους»: Το 22, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, την περίοδο του ΕΑΜ που συζητάμε, το 65 με τα Ιουλιανά και το 73 με το Πολυτεχνείο. Σε όλες τις περιπτώσεις εκδηλώθηκε αδυναμία των «από πάνω» να κυβερνήσουν, άρνηση των «από κάτω» να κυβερνηθούν. Όμως, η περίπτωση του ΕΑΜ ξεχωρίζει γιατί μόνο τότε υπήρχαν και οι υποκειμενικές προυποθέσεις, ένα ισχυρό λαικό κίνημα, με αριστερό προσανατολισμό, ένοπλο και νικηφόρο, αλλά και γιατί η εξέλιξη της σύγκρουσης σημάδεψε την πορεία της Ελλάδας αλλά και του κινήματος με πιο έντονο τρόπο από κάθε άλλη.

Η διαπίστωση αυτή μας φέρνει και στο πιο σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, αίτιο αυτού του ενδιαφέροντος εκδηλώνεται: 68 χρόνια τώρα στη συλλογική μνήμη του κινήματος το ΕΑΜ έχει καταγραφεί ως η σημαντικότερη στιγμή. Αυτό βέβαια συνυπάρχει με το μεγάλο ερώτημα της «νικηφόρας επανάστασης που χάθηκε» για να δανειστούμε τον τίτλο του έργου του Θ. ΧΑΤΖΗ. Όσο κι αν στην ιστορία των κοινωνικών αγώνων δεν υπάρχει η σιγουριά της νικηφόρας έκβασης, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι «από κάτω», με όρους υλικών συσχετισμών, ξεκινούν πάντα από μειονεκτική θέση. Όταν για παράδειγμα λέμε πως, με το ΕΑΜ, το κίνημα είχε τις καλύτερες προυποθέσεις, δεν εννοούμε φυσικά πως ήταν αντικειμενικά ισχυρότερο από τη Βρετανική αυτοκρατορία.

Αυτά  το ερωτήματα  είναι που, σε συνδυασμό με τη συγκυρία, καθιστούν τη συζήτηση για το ΕΑΜ  τόσο επίκαιρη. Η κορύφωση της κρίσης, στην Ελλάδα αλλά και γενικά στον καπιταλιστικό κόσμο, η αίσθηση πως οδηγούμαστε σε κολοσσιαίων διαστάσεων συγκρούσεις, το αίτημα της ανατροπής που επανέρχεται με δραματικό τρόπο κάνει τη μελέτη της συγκεκριμένης ιστορικής εμπειρίας αναγκαία όσο ποτέ, γεγονός που, συνειδητά ή όχι, διαπερνά πλατιά κοινωνικά στρώματα.

 Μεγάλη σημασία για τη συζήτηση έχει η αναγνώριση της μεθοδολογικής ασθένειας που στον έναν ή τον άλλον βαθμό κουβαλάμε: Η ιστορική εμπειρία αποτελεί πολύτιμο υλικό για τη χάραξη των πολιτικών γραμμών. Εμείς, κατά κανόνα, μελετάμε την ιστορία ανάποδα, ξεκινώντας από τις ήδη διαμορφωμένες πολιτικές γραμμές, και αναζητούμε τις πλευρές εκείνες των ιστορικών περιόδων που τις δικαιώνουν. Αυτό, δυστυχώς, δεν είναι τωρινό φαινόμενο. Μην ξεχνάμε πως την περίοδο του μεσοπολέμου υπήρχε έντονη συζήτηση για τον χαρακτήρα της επανάστασης του 1821. Οι μαρξιστές ιστορικοί της περιόδου άλλαζαν συχνά την άποψή τους για τον χαρακτήρα της ανάλογα με την εκτίμηση της κομματικής ηγεσίας για τον χαρακτήρα της Επανάστασης που ΘΑ γινόταν στην Ελλάδα.

Η περίπτωση του ΕΑΜ είναι χαρακτηριστική: Ένα τεράστιο λαικό μέτωπο, με πολύμορφα και πολύ συχνά ασαφή ή και αντιφατικά χαρακτηριστικά, κατακερματίζεται, πλευρές του αναδεικνύονται ή αποκρύπτονται ώστε να εξυπηρετηθούν οι τρέχουσες πολιτικές επιλογές. Όταν λοιπόν έρχεται στην επιφάνεια το θέμα της «ενότητας» ή του «μετώπου» θυμόμαστε τη θετική εμπειρία του ΕΑΜ. Όσοι, για οποιονδήποτε λόγο έχουν άλλες επιλογές, θυμούνται το γεγονός πως τελικά το ΕΑΜ ηττήθηκε. Είναι χαρακτηριστική η εικόνα κάποιων που το πρωί καλούν στη συγκρότηση του «Νέου ΕΑΜ» και το βράδυ καταδικάζουν τη «βία από όπου κι αν προέρχεται» λες και το ΕΑΜ ήταν ένα πασιφιστικό κίνημα ή, ακόμα χειρότερα, ένα ανταλλακτικό παζάρι αλληλεγγύης.

Ας προσπαθήσουμε να το δούμε πιο συγκεκριμένα: Ας πάρουμε τα 4 γράμματα που σημειολογικά περιγράφουν το ΕΕΑΜ (4 γιατί είναι γνωστό πως πρώτο, τον Ιούλιο του 1941 ιδρύεται το Εργατικό ΕΑΜ). Είναι το εργατικό, εθνικό, απελευθερωτικό μέτωπο. Όποια λέξη από αυτές κι αν κόψεις ή υποτιμήσεις προκύπτει μια λειψή και εν τέλει διαστρεβλωμένη πραγματικότητα.

Η ίδρυση του ΕΑΜ αποτέλεσε πρόταση  της  6^ης ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΕ τον Ιούλη του 1941. Σε αυτήν πήραν μέρος έξι(!) άνθρωποι που συνεδρίαζαν επί τρεις ημέρες: Χρύσα Χατζηβασιλείου, Πέτρος Ρούσος, Παντελής Σίμος- Καραγκίτσης, Ανδρέας Τσίπας, Ανδρέας Τζήμας και Κώστας Λαζαρίδης. Όταν λέμε τότε ΚΚΕ, εννοούμε ένα κόμμα που είναι παράνομο από το 1936, τα περισσότερα μέλη του είναι φυλακισμένα ή εξόριστα. Ο κομματικός μηχανισμός είναι τσακισμένος από τον Μανιαδάκη και το χειρότερο ίσως από όλα είναι η τρομερή καχυποψία που η ασφάλεια είχε ενσπείρει στις γραμμές του. Ανασυγκροτείται  από 212  κομμουνιστές που δραπέτευσαν μεταξύ Απρίλη και Ιούνη του 1941 από τις φυλακές.

Η 6^η Ολομέλεια παίρνει την απόφαση συγκρότησης απελευθερωτικού μετώπου και απευθύνει πλατύ κάλεσμα σε πολιτικές δυνάμεις αλλά και προσωπικότητες  τόσο της αριστεράς όσο και του αστικού κόσμου. Η απήχηση αυτού του καλέσματος, με τα μέτρα που κάποιοι σήμερα μετρούν την «πλατιά» ή τη «στενή» γραμμή, είναι μικρή: Το ίδιο το ΕΑΜ συγκροτείται από αυτό το ΚΚΕ και εξαιρετικά μικρές οργανώσεις: την "Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας", το "Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας"  και το "Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας». Φυσιολογικό, σύμφωνα με όσους θεωρούν ως «πλατιά γραμμή» την ταύτιση με άλλα σχέδια ώστε οι φορείς τους να αποδεχτούν τη συμμαχία. Ας αναλογιστούμε επίσης πως όλα αυτά συμβαίνουν λίγους μόλις μήνες μετά την είσοδο των Γερμανών και όταν το Γ΄ΡΑΙΧ προελαύνει σε όλη την Ευρώπη.

 Κι όμως…αυτό το ΕΑΜ, με τις αντιφάσεις που από την αρχή έχει, μέσα στην κατοχή θα φτάσει να έχει 1.500.000 μέλη, να συγκροτήσει τον ΕΛΑΣ, τον ισχυρότερο αντάρτικο στρατό στην Ευρώπη με 135.000 μαχητές, νεολαιίστικη οργάνωση, την ΕΠΟΝ, που θα αγκαλιάσει τη μεγάλη πλειοψηφία της νεολαίας. Δεν πρόκειται για θαύμα, τέτοια δεν γίνονται στην κοινωνική εξέλιξη. Το ΕΑΜ στη δεδομένη στιγμή  με τις θέσεις και τους στόχους του, μπόρεσε να απαντήσει στις αντικειμενικές ανάγκες της μεγάλης κοινωνικής πλειοψηφίας, συνδυάζοντας σωστά τα βήματα.

 Το κυρίαρχο αίτημα ήταν αυτό της επιβίωσης, με την κυριολεκτική σημασία του όρου, του λαού. Υπήρχε λοιπόν η ανάγκη της μετωπικής συσπείρωσης ευρύτατων κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων. Η ικανοποίηση αυτού  του αιτήματος προυπέθετε, εκείνη τη στιγμή, την απελευθέρωση της Ελλάδας, ως χώρας, από την τριπλή ξένη κατοχή. Σωστά λοιπόν δόθηκε στο μέτωπο χαρακτήρας εθνικοαπελευθερωτικός από την άποψη του στόχου. Στη βάση αυτή σωστά επίσης επιλέχτηκαν οι  μορφές πάλης: ένοπλος αγώνας, στην πόλη και την ύπαιθρο, οργάνωση των δικτύων κοινωνικής αλληλεγγύης , πολιτικός και συνδικαλιστικός αγώνας. Στο τελευταίο θα ήθελα να σταθώ λίγο, μιας και  είναι ίσως το λιγότερο γνωστό κομμάτι. Θα αναφέρω 2 χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Στις 14 Απρίλη 1942 ένας ταχυδρομικός λιποθυμά από την πείνα στο Κεντρικό Ταχυδρομείο στην Αθήνα. Ξεσπά  απεργία, λοιπόν, σε ένα νευραλγικό τομέα σε καιρό πολέμου, όπως ήταν τα ΤΤΤ, Ταχυδρομεία-Τηλέγραφοι-Τηλέφωνα. Η απεργία απλώθηκε σε όλους τους δημόσιους υπάλληλους. Οι απεργοί συγκρότησαν μια Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή και παρά τις πιέσεις και τους κινδύνους κράτησαν για μέρες. Στο τέλος νίκησαν.

Τον Σεπτέμβρη του 1942 το Εργατικό ΕΑΜ οργάνωσε ένα ακόμα κύμα απεργιών που απλώθηκε σε πολλούς κλάδους. Συμμετείχαν οι “τριατατικοί”, οι τραπεζικοί, οι εργάτες της Ουλεν (ύδρευση), του Ηλεκτρικού Εργοστάσιου, του ΦΙΞ, τα Λιπάσματα στην Δραπετσώνα, οι λιγνιτωρύχοι της Καλογρέζας, πολλοί υφαντουργοί, λιμενεργάτες και σιδηροδρομικοί. Το σύνθημα: “Οχι άλλος χειμώνας σαν του 1941-42”. Τα αιτήματα αυτών και άλλων απεργιών ή κινητοποιήσεων που θα ακολουθούσαν, ήταν αυξήσεις στους μισθούς και επειδή το χρήμα δεν είχε αξία, συσσίτια και εφοδιασμός με είδη πρώτης ανάγκης. Η οργάνωση που εξασφάλιζε ότι αυτά τα αγαθά θα πήγαιναν πράγματι στους εργάτες και τις οικογένειές τους ήταν οι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί.

Το κορυφαίο φυσικά παράδειγμα πολιτικοσυδικαλιστικού αγώνα ήταν η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης. Στις 30 του Γενάρη του 1943 ο αντιστράτηγος Αλεξάντερ Λερ, στρατιωτικός διοικητής των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων ΝΑ Ευρώπης, εξέδωσε διάταγμα πολιτικής επιστράτευσης για όλους τους άντρες 16-45 ετών. Το ζήτημα ήταν πάρα πολύ σοβαρό. Οι κάτοικοι της χώρας υποχρεώνονταν - εφόσον εφαρμοζόταν η διαταγή - να παρέχουν στις δυνάμεις κατοχής υπηρεσίες αδιευκρίνιστου περιεχομένου, χωρίς να αποκλείεται η χρησιμοποίησή τους για εργασία εκτός Ελλάδας.

Στις 23 Φεβρουαρίου 1943 δημοσιεύεται τελικά η διαταγή του στρατηγού Σπάιντελ για την πολιτική επιστράτευση των Ελλήνων. Οταν το διάταγμα στάλθηκε, το βράδυ της 22ας Φεβρουαρίου, για να δημοσιευτεί στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης, οι οργανώσεις των εργατοϋπαλλήλων του Εθνικού Τυπογραφείου ειδοποίησαν την ηγεσία του ΕΑΜ και τουΚΚΕ.
Η μάχη ενάντια στη χιτλερική επιστράτευση άρχισε με τη συντονισμένη απεργία και διαδήλωση στις 24 Φεβρουαρίου, όταν οι εργατοϋπάλληλοι σταμάτησαν την εργασία τους και χιλιάδες λαού κατέβηκαν στο κέντρο της Αθήνας για να διαδηλώσουν μπροστά στο πολιτικό γραφείο του κατοχικού πρωθυπουργού, Κ. Λογοθετόπουλου, στο Εργατικό Κέντρο και στο υπουργείο Εργασίας. Μία ομάδα διασπά τον αστυνομικό κλοιό και εισβάλει στο γραφείο του κατοχικού πρωθυπουργού Λογοθετόπουλου στη Βουλή. Μία άλλη, αφού υπερφαλαγγίζει τους Ιταλούς καραμπινιέρους, πυρπολεί το Υπουργείο Εργασίας (στη γωνία Μπουμπουλίνας και Τοσίτσα), όπου είχε γίνει ο προπαρασκευαστικός σχεδιασμός για την επιστράτευση. Κατά τις συγκρούσεις, τρεις διαδηλωτές σκοτώνονται και τριάντα τραυματίζονται σοβαρά. αστυνομικό κλοιό

Τις επόμενες μέρες τηλεφωνητές, δημόσιοι υπάλληλοι και μαθητές κατεβαίνουν στους δρόμους. Η αντίδραση κατά της επιστράτευσης φουντώνει. Η κηδεία του  ποιητή Κωστή Παλαμά στις 28 Φεβρουαρίου, μετατρέπεται σε αντικατοχική διαδήλωση. Τελικά, μπροστά στην ογκούμενη λαϊκή αγανάκτηση, οι κατακτητές αναγκάστηκαν να ακυρώσουν την πολιτική επιστράτευση, γεγονός που αποτελεί μία μεγάλη επιτυχία, μια μεγαλειώδη στιγμή της Εθνικής Αντίστασης, ένα ανεπανάληπτο γεγονός σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης ήταν και η τελευταία πολιτική πράξη της δεύτερης κατοχικής κυβέρνησης. Ο πρωθυπουργός-μαριονέτα των ναζί Λογοθετόπουλος αντικαταστάθηκε ως ανεπαρκής από τους Γερμανούς με έναν άλλο δοσίλογο, τον Ιωάννη Ράλλη τον Απρίλιο του 1943.

Το ΕΑΜ λοιπόν γιγαντώθηκε μέσα από όλες αυτές τις διαδικασίες.  Η ανάπτυξη του εθνικο-απελευθερωτικού και ιδιαίτερα του ένοπλου αγώνα έθεσε το πρόβλημα της διαμόρφωσης νέων θεσμών λαϊκής εξουσίας, ανολοκλήρωτης τελικά. Οι πρώτες προσπάθειες για την εγκαθίδρυση της νέας εξουσίας γίνονται στα  απελευθερωμένα από τον ΕΛΑΣ ορεινά χωριά της Ευρυτανίας, Φουρνά, Βράχα και Κλειτσό, τον Οκτώβρη του 1942.  Λίγο αργότερα, το Δεκέμβρη του 1942, στην ίδια περιοχή συντάσσεται ο Κώδικας Ποσειδώνας που αποτέλεσε το πρώτο νομοθέτημα που έθεσε τις βάσεις για την εγκαθίδρυση της λαϊκής εξουσίας:

«Πηγή εξουσίας είναι ο λαός. Η Γενική Συνέλευση των κατοίκων είναι το ανώτατο όργανο και κύριος φορέας αυτής της εξουσίας. Η διοικητική εξουσία ασκείται από την Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης (ΕΛΑ). Η ΕΛΑ είναι όργανο αιρετό, ανακλητό και υπόλογο στη Γενική Συνέλευση ενώ το αξίωμα συμμετοχής σε αυτήν είναι τιμητικό, άμισθο και υποχρεωτικό. Η δικαστική εξουσία περνάει στα χέρια του λαού μέσω των Λαϊκών Δικαστηρίων, τα μέλη των οποίων εκλέγονται από τον ίδιο το λαό. Η δικαιοσύνη απονέμεται δωρεάν. Για πρώτη φορά οι γυναίκες αποκτούν δικαίωμα ψήφου και ίσα πολιτικά δικαιώματα με τους άνδρες.

Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, (ΠΕΕΑ), η κυβέρνηση του βουνού, που συγκροτήθηκε το Μάρτη του 1944, στήριξε την κεντρική της εξουσία στους λαοκρατικούς θεσμούς της Εθνικής Αντίστασης. Αυτά μέσα σε συνθήκες κατοχής και πολέμου. Συνυπολογίστε πως αυτά συνδυάστηκαν και με πρωτοφανή για τα απελευθερωμένα τμήματα πολιτιστική ανάπτυξη. Δίπλα γινόταν μάχη και ο Β. Ρώτας ανέβαζε θέατρο σε περιοχές που δεν είχαν ξαναδεί ποτέ. Μόνο αν κατανοήσουμε πόσο σημαντικά είναι τα παραπάνω, χωρίς να ισχυρίζεται κανείς πως όλα λειτούργησαν όπως περιγράφονται στα κέιμενα,  θα κατανοήσουμε την τεράστια απήχηση του ΕΑΜ.

Κυρίως αξίζει να κρατήσουμε τούτο: Η θετική εμπειρία του ΕΑΜ αποδεικνύει πως κριτήριο για να χαρακτηριστεί μια πολιτική γραμμή πλατιά, ενωτική και κυρίως αποτελεσματική είναι να απαντά στις ζωτικές ανάγκες της κοινωνικής πλειοψηφίας με τους στόχους που θέτει, να συγκροτεί κοινωνικά μέτωπα και στο έδαφος αυτό να συγκροτεί πολιτικές συμμαχίες και να διαφοροποιεί πολιτικές δυνάμεις. Αποδεικνύει επίσης πως ο ρεαλισμός και η αποτελεσματικότητα δεν καθορίζονται από τη στατική προσέγγιση του συσχετισμού δυνάμεων και του επιπέδου συνείδησης. Αυτά πρέπει να συνυπολογίζονται με την τεράστια δύναμη των κοινωνικών αναγκών και των απελευθερωτικών ιδεών που κινούν και το νήμα της ιστορίας. Πολλοί που σήμερα επικαλούνται το ΕΑΜ διαβάζουν την ιστορία ανάποδα: θεωρούν πως ρεαλισμός είναι η υποταγή στην πραγματικότητα, στο στατικό εφικτό, στην υιοθέτηση βασικών επιλογών της κυριαρχης ιδεολογίας ώστε να γίνει έτσι πιο εύκολη η προσέγγιση ευρύτερων μαζών. Παρά το γεγονός ότι στην ιστορία του παγκόσμιου εργατικού κινήματος η γραμμή αυτή έχει δοκιμαστεί και έχει οδηγήσει σε τραγωδίες, πλασάρεται ως νέα.

H σκέψη αυτή μας επαναφέρει και στο βασικό ερώτημα. Το ΕΑΜ είναι πολύτιμη εμπειρία και από την αρνητική πλευρά. Kαι η αρνητική αυτή εμπειρία δεν πρέπει να χρεωθεί στο μετωπικό σχήμα. Αυτό έπαιξε τον ρόλο του με μοναδικό τρόπο, στους στόχους που προσδιόρισε. Το ΕΑΜ όντως έσωσε τον ελληνικό λαό από τον αφανισμό και ελευθέρωσε το μεγαλύτερο τμήμα της Ελλάδας. Όμως αυτό που ακολούθησε δεν ήταν φυσικά αυτό που το ΕΑΜ, έστω και με ασάφεια, προετοίμαζε. Ο μίνιμουμ στόχος της ελεύθερης έκφρασης του λαού δεν επετεύχθη.

Το ΕΑΜ εμπεριείχε αντιφάσεις. Αν και οργανωτικά και πολιτικά το ΚΚΕ ήταν κυρίαρχο στις γραμμές του, εντούτοις δεν ήταν κυρίαρχη η εργατική ιδεολογία. Και αυτό ήταν φυσικά πρόβλημα του ΚΚΕ, όχι του ΕΑΜ. Η γραμμή που περιγράφηκε πιο πάνω συνυπήρχε με τη γραμμή που τα ΚΚ είχαν χαράξει πριν ακόμα τον πόλεμο. Η γενική πολιτική των κομμουνιστικών κομμάτων είχε καθοριστεί από το 7ο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς το 1935. Τότε που σωστά επιδιώκεται η ανάγκη μιας μορφής αντιφασιστικού μετώπου. Μετώπου που, όπως όμως η Πράξη επαληθεύει, επικαθορίζεται από έναν στρατηγικής τελικά σημασίας στόχο: Αυτόν της υπεράσπισης και ανάπτυξης της αστικής Δημοκρατίας. Σύμφωνα με τις αποφάσεις του συνεδρίου που συνόψισε ο Γκ. Δημητρωφ “το δίλημμα δεν είναι αστική ή σοσιαλιστική Δημοκρατία αλλά φασισμός ή αστική δημοκρατία”.

  Τα ΚΚ, και το ΚΚΕ, που ακολουθούν πιστά αυτή την πολιτική, υποτιμούν τόσο την ταξική πάλη μέσα στα μπλοκ της Αντίστασης όσο και τον ίδιο τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Έτσι αντί έγκαιρα και οργανωμένα να μετασχηματίσουν και προσανατολίσουν το αντιφασιστικό ρεύμα  για το επαναστατικό άλμα, λυγίζουν το ραβδί προς τα «δεξιά». συμπυκνώνουν και μετατοπίζουν δεξιότερα την πολιτική τους, με βάση το τρίπτυχο “Αναγέννηση της αστικής δημοκρατίας – περιορισμό της ασύδοτης δράσης των μονοπωλίων - Εθνική Ανεξαρτησία”. Τρίπτυχο που επαναλαμβάνεται από τους  απανταχού κομμουνιστές ως γενικά ισχύον αλλάζοντας απλώς το όνομα κάθε χώρας. Η Στρατηγική αυτή συνοδεύτηκε από μια  πολιτική συμμαχιών από τη σοσιαλδημοκρατία ως τη δημοκρατική πτέρυγα της αστικής τάξης και τις προοδευτικές αστικές δυνάμεις. Φυσικό αποτέλεσμα ήταν οι αστικές δυνάμεις να  το ηγεμονεύσουν και το περιορίζουν τελικά στην  πολιτική ενός ασαφούς «εθνικού» ρόλου, στην άσκηση φιλολαϊκότερης διαχείρισης του αστικού κράτους. 

Αυτή η γραμμή ενυπάρχει και στο ΕΑΜ. Το 1943 στην Ελλάδα υπήρχαν τρεις κυβερνήσεις, τρεις στρατοί. Η ελληνική κυβέρνηση των συνεργατών των γερμανών με τα τάγματα ασφαλείας, η κυβέρνηση του αποδράσαντος στη Μέση Ανατολή  αστικού πολιτικού κόσμου  με τον εκεί στρατό της και το ασθενές αντιστασιακό τμήμα της στην Ελλάδα, (ΕΔΕΣ-ΕΚΑ) και η κυβέρνηση του ΕΑΜ με τα 1500000 εκατομμύρια μέλη, τους 133.500 ΕΛΑΣίτες και πολιτοφύλακες στις 13 μεραρχίες, την αναρίθμητη λαϊκή υποστήριξη.

Η κατάσταση αυτή – τίποτα να μην έκανε ο ξένος παράγοντας – εγκυμονούσε μόνο ένοπλη επαναστατική λύση. Αντί το ΕΑΜ να προσανατολιστεί και να προσανατολίσει σ αυτήν την κατεύθυνση,  προχωρά σε καταιγισμό υποχωρήσεων. Στο, υπό τη αιγίδα των Άγγλων Συνέδριο του Λιβάνου , το Βατερλό του ΕΑΜ, του ΚΚΕ και όλων των αριστερών πολιτικών δυνάμεων, το Μάιο του 1944, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ διαπραγματεύονται την παρουσία και το ποσοστό στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας». Λίγους μήνες αργότερα ,  το Σεπτέμβρη του 44 στην Ιταλική πόλη Καζέρτα νέα συμφωνία  ανάμεσα στον τότε επιλεχθέντα  και αναγνωρισθέντα  από τους άγγλους ως πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου και τέσσερις ΕΑΜικούς υπουργούς ( Πορφυρογένης,  Ζέβγος, Σβώλος , Τσιριμώκος). Σύμφωνα με τους όρους της συμφωνίας αυτής, όλες οι ανταρτικές δυνάμεις που δρούσαν στην Ελλάδα θα υπάγονταν στις διαταγές της ελληνικής κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, η οποία στη συνέχεια θα τις έθετε υπό τις διαταγές του στρατηγού Ρ. Σκόμπυ, που θα ηγούνταν των βρετανικών απελευθερωτικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Οι στρατιωτικοί ηγέτες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ αναλάμβαναν την υποχρέωση να απαγορεύσουν στις ανταρτικές μονάδες οποιαδήποτε δράση που θα απέβλεπε στην κατάληψη της εξουσίας. Συγκεκριμένα για την Αθήνα, αναφερόταν ότι "ουδεμία ενέργεια θα αναληφθεί εκτός υπό τας αμέσους διαταγάς του στρατηγού Σκόμπυ". Όλα αυτά τη στιγμή που το ΕΑΜ ήταν πανίσχυρο

Η υποχώρηση οδήγησε στην αντεπίθεση των άγγλων και των ελλήνων αστών πολιτικών η έναρξη της οποίας σηματοδοτείται με τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα, την ένοπλη επίθεση των αστών ενάντια όχι στην ηγεσία την οποία διατηρούν για διαπραγματεύσεις, αλλά στον αγωνιζόμενο Λαό που άφησε  πίσω τους περίπου 7.000 μαχητές νεκρούς και απροσδιόριστο αριθμό αμάχων.  Επίθεση που έχει αποτέλεσμα,  αφού μετά από αυτήν το ΚΚΕ χάνει – λένε οι μελέτες-  μεγάλο αριθμό μελών και οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ υποχρεώθηκαν να εκκενώσουν την Αττική και τη Θεσσαλονίκη με ε την ανακωχή που υπογράφεται στις 11 Ιανουαρίου 1945 ανάμεσα στους Άγγλους και τον ΕΛΑΣ.

Η ένοπλη επίθεση το Δεκέμβρη του 44 εναντίον όχι της ηγεσίας της Αριστεράς αλλά εναντίον του Λαού, είναι η αστική αντεπαναστατική  απάντηση στην έλλειψη επαναστατικής απάντησης από το ΕΑΜ. Οδήγησε στη Συμφωνία της Βάρκιζας που υπογράφηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1945 και προέβλεπε, μεταξύ άλλων, αφοπλισμό όλων των ένοπλων σωμάτων της Αντίστασης, ανασύνταξη του Εθνικού Στρατού, εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από τους συνεργάτες των Γερμανών, αμνηστία για τα πολιτικά αδικήματα, δημοψήφισμα για το πολιτειακό ζήτημα και εκλογή Συντακτικής Συνέλευσης για την κατάρτιση νέου Συντάγματος.

 Το ΕΑΜ λοιπόν πλήρωσε τη στρατηγική αυτή που οδηγεί στην απομάκρυνση από τις «επαναστατικές χίμαιρες» και στη μετατόπιση στον αγώνα για «ειρήνη και δημοκρατία». Και δεν έχει να κάνει με τα λάθη ή τους Σοβιετικούς. Η ίδια  αυτή πολιτική αποθαρρύνει τα εγχειρήματα κατάληψης της εξουσίας μετά την αποχώρηση των ναζί και από άλλες κατεχόμενες χώρες όπου οι κομμουνιστές είναι πλέον κοινωνικά ισχυροί και μαζικοί, όπως  Γαλλία, Ιταλία). Τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης, οδηγούνται τελικά στη συμμετοχή τους σε αστικές κυβερνήσεις τη διετία 45 -47- υπό το Ντε Γκολ στη Γαλλία, υπό το ντε Γκάσπαρι με σοσιαλιστές και χριστιανοδημοκράτες στην Ιταλία, υπό τον Γ Παπανδρέου στην Ελλάδα  και την αποβολή τους από αυτές. Αντίθετα, όπου συγκροτούν αρκετά νωρίς μια διαφορετική ανεξάρτητη στρατηγική και επιτυγχάνουν (Γιουγκοσλαβία και Κίνα – Ο Μάο και το ΚΚΚ απορρίπτει την εντολή της Κ.Δ. για συμβιβασμό με τον Τσαγκ Γκαι Σεκ), Η πορεία που θα πάρουν αυτές οι χώρες αργότερα είναι αντικείμενο μιας άλλης συζήτησης.

Υπήρξε αντίδραση στην γραμμή αυτή; Υπήρξε και ταυτίστηκε με το πρόσωπο του αρχικαπετάνιου του ΕΛΑΣ. Όμως τελικά το ρεύμα αυτό, στηριγμένο κυρίως στο ταξικό ένστικτο και την εμπειρία και λιγότερο στην ιδεολογική θεμελίωση και το οργανωτικό αποκρυστάλλωμα, στάθηκε αδύναμο. Μην ξεχνάμε πως τα 400.000 νέα μέλη του ΚΚΕ είχαν διαπαιδαγωγηθεί με τη στρατηγική της εθνικής ενότητας. Δύο μήνες πριν είχαν υποδεχτεί τον Γ. Παπανδρέου κρατώντας τις κόκκινες σημαίες αλλά και την αγγλική και την αμερικανική. Πώς θα μπορούσε ξαφνικά αυτός ο κόσμος να ακολουθήσει τον Άρη στη φυγή του προς τα μπρος;

Μέσα στο εαμικό, όπως και σε όλα τα επαναστατικά ρεύματα, συνυπήρχαν οι γιακωβίνοι και οι γιρονδίνοι, οι μπολσεβίκοι και οι μενσεβίκοι, η επανάσταση και ο συμβιβασμός, η νίκη και η ήττα. Το αποτέλεσμα δεν ήταν προδιαγεγραμμένο, ποτέ δεν είναι. Στη συγκεκριμένη περίπτωση καθορίστηκε από τις ιδεολογικές και οργανωτικές αδυναμίες του επαναστατικού ρεύματος στο εσωτερικό των μετώπων στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, γεγονός που συνδέεται και με τον συσχετισμό δύναμης.

 Θα κλείσω επαναφέροντας ένα στοιχείο. Τον ηρωισμό των αντρών και των γυναικών του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ. Το στοιχείο αυτό χρησιμοποιήθηκε συχνά από την ηγεσία του ΚΚΕ σαν απάντηση. Όποιος τολμούσε να ασκήσει κριτική βαφτιζόταν αντικομμουνιστής και βλάσφημος. Το γεγονός αυτό γέννησε αντιδράσεις που έφτασαν στο άλλο άκρο. Για μας η συζήτηση για την ιστορία δεν είναι μια ακαδημαική συζήτηση για την αναζήτηση κάποιας «αντικειμενικής» αλήθειας, ουδέτερης και χωρίς συναισθηματισμούς. Δεν είμαστε ουδέτεροι, αντιμετωπίζουμε τα γεγονότα από την ταξική μας θέση και προοπτική. Ο ηρωισμός των ανθρώπων που πάλεψαν για τα ίδια οράματα που κι εμείς παλεύουμε δεν είναι ένα συγκινητικό επεισόδιο, ούτε παραμορφωτικός καθρέφτης που εμποδίζει την ψύχραιμη αποτίμηση. Είναι βασική παράμετρος που πρέπει να συνυπολογίζεται στην εκτίμηση των ιδεών.    

*εισήγηση στην εκδήλωση που διοργάνωσε η Αριστερή Ριζοσπαστική Κίνηση στη Νέα Ιωνία - Εκτός Σχεδίου με τίτλο:

«69 χρόνια από το Μπλόκο της Καλογρέζας. Όψεις της ιστορικής μνήμης σε μια περίοδο ανιστόρητης αμνησίας» στις 28/3/13